რელიგია

იუდაიზმი

იუდაიზმი (ებრ. יהדות – იაჰადუთ) — ებრაელი ერის რელიგია; ისტორიაში აღნუსხული პირველი მონოთეისტურირწმენა და ანტიკური ხანიდან შემორჩენილი ერთ-ერთი რელიგია. იუდაიზმის დოქტრინა და ისტორია მნიშვნელოვანი ნაწილია სხვა მონოთეისტურ, კერძოდ: სამარიულ, ქრისტიანულ და მუსლიმურ რელიგიათა საფუძვლებისა.

უკანასკნელი დაახლოებით 2000 წლის მანძილზე იუდაიზმის პრაქტიკული მიმდევრობა მონოლითური არ ყოფილა: მას არა ჰყოლია ცენტრალური სულიერი მმართველობა; არა ჰქონია შემბოჭავი დოგმა. მიუხედავად ამისა, ყოველ ვარიაციაში იუდაიზმი მჭიდროდ დაკავშირებული დარჩა რამდენიმე რელიგიურ პრინციპთან, რომელთაგან უმნიშვნელოვანესია ერთადერთი, ყოვლისმცოდნე, ყოვლისშემძლე, ყოვლად მოწყალე და უხილავი (ტრანსცენდენტული) ღმერთის რწმენა; ღმერთისა, რომელმაც სამყარო შექმნა და რომელიც განაგრძობს მის განგებას. ებრაული აზროვნების მიხედვით სამყაროს შემქმნელმა ღმერთმა უძველესი აღთქმით კავშირი დაამყარა ებრაელ ერთან, როდესაც მათ თორის სახით მის მიერ დადგენილი კანონები და მცნებები გაუზიარა. ებრაული ღვთისმსახურება ყველაზე დიდ ადგილს უთმობს ამ კანონებისა და მცნებების შესწავლასა და ყოველდღიურ ცხოვრებაში განხორციელებას ისე, როგორცაა ინტერპრეტირებული რელიგიის კანონიკურ წიგნებსა და რაბინულ ლიტერატურაში.

შესავალი

იუდაიზმის ტრადიციული თვალსაზრისით, რომელიც თანამედროვე მკვლევართა აზრსაც ემთხვევა, იუდაიზმი რამდენიმე მნიშვნელოვანი თვისებით განსხვავდებოდა მისი წარმოშობისას არსებული სხვა რელიგიური ტრადიციებისგან. ერთი ასეთი თავისებურებაა მონოთეიზმი: სამყაროს შემქმნელი და კაცობრიობის გამკითხავი ღმერთის რწმენა. მაშინდელი პოლითეისტური რელიგიების მიხედვით სამყარო შემთხვევით გაჩენილი იყო, ხოლო ღმერთებს სხვა ღმერთებთან ურთიერთობა ადამიანთა ბედზე მეტად აწუხებდათ. პოლითეისტურ წარმოდგენაში ღმერთები საკუთარი ვნებებით იყვნენ დაკავებულნი და მათი ძალებიც შეზღუდული იყო, იუდაიზმის მიხედვით კი ღმერთი უსაზღვრო ძალის და ყოვლისშემძლეა, რის გამო სამყაროს მარტოდმარტო შექმნის უნარსაც ფლობს; იუდაიზმის მეორე თავისებურება მისი მიმდევრებისთვის თორაში აღნიშნულ მცნებათა შესრულების ვალდებულება იყო. იმდროინდელი ხალხების მსგავსად ებრაელებსაც ჰქონდათ ტაძარი, სადაც ქურუმები ღმერთისთვის მსხვერპლს სწირავდნენ, ოღონდ ეს არ ყოფილა ებრაული ღვთისმსახურების ერთადერთი საშუალება.

მონოთეიზმი

მკვლევარებს უჭირთ მონოთეიზმის აღმოცენების პერიოდის დადგენა. ორთოდოქსული იუდაიზმის მიხედვით, ხალხური მასშტაბით ასეთი რწმენის მიღების სათავე ებრაელებისათვის ათი მცნებისა და თორის (ბიბლიის) გაცემა იყო, - სწორედ ამ საშუალებით უბრძანა ღმერთმა ებრაელებს მხოლოდ და მხოლოდ მისი მსახურება, ხოლო სხვა ღვთაებათა თაყვანისცემა ან მათ ხელოვნურ განსახიერებათა წინაშე ქედის მოხრა აუკრძალა. თორიდან გამომდინარეობს იუდაიზმის ფუძემდებელი პრინციპები: ერთადერთი ღმერთის არსებობა, მარადიულობა, მისი გაუნაწილებელი ავტორობა სამყაროს შემოქმედებაში და მისი გარდაუვალი სურვილის გამოხატულება ისტორიულ მოვლენათა სვლაში. ებრაული თვალსაზრისით, ათი მცნების გამო მათ ეკრძალებათ ყოველი სხვა ღმერთის, კერპის,სულის თუ ხატის მსახურება; შესაბამისად, ისინი (მორწმუნენი) თვით ღმერთის ორმნიშვნელოვნად ან სამებად წარმოდგენას თვლიან მწვალებლობად, რომელიც პოლითეიზმს ჰგავს. ღმერთის უნიკალურობის იდეა თორის ძირითადი პრინციპია. ამის გამო, მისი კანონით ებრაელებს ეკრძალებათ ყოველი ისეთი საგნის გაკეთება ან ფლობა, რომლის წინაშეც ადამიანს ქედის მოხრა შეუძლია (მაგ. ღმერთის სურათის ან ქანდაკების). ამ გაგებით, რადგან ღმერთი უხილავია, ადამიანმა არ უნდა მოიხაროს ქედი რაიმე არსების ან საგნის წინაშე, რაც თავად არაა ღმერთი.

პრაქტიკული ღვთისმსახურება და კანონები

ძველად ებრაელებსაც ჰქონიათ სალოცავი და მსხვერლპშესაწირავი ტაძარი იერუსალიმში, სადაც ძირითადად დღესასწაულებისას იკრიბებოდნენ. მიუხედავად ამისა, წლის დანარჩენ დღეებშიც არ წყვეტდნენ ქოჰენების (ქურუმების) ყოველდღიური ყოფის მიბაძვას, როგორც თორის კანონებითაა განსაზღვრული. სხვა რელიგიებთან შედარებით ღვთისმსახურებისადმი უფრო პრაქტიკული მიდგომით, იუდაიზმი დღესაც ცდილობს მორწმუნეთა ყოველდღიური ცხოვრება ძველებრაულ ტაძარში ქურუმების მიერ წარმოებული ყოველდღიური ღვთისმსახურების დონემდე აამაღლონ. ამ მიზნის მისაღწევად თორაში (ებრაულ ბიბლიაში) 613 მიცვა (מצווה), ანუ ღვთის განკარგულებაა მოცემული. მიცვების შემსრულებელი მორწმუნეები თავიანთ ყოველდღიურ ცხოვრებას (ისეთი ტრივიალური ქცევების ჩათვლით, როგორც ხელ-პირის დაბანა და მისთანანი) რიტუალური წესების მიხედვით წარმართავენ. მიცვების შემსრულებლებს იუდაიზმი გან-ედენს (სამოთხის ბაღს) ან ოლამ ჰა'ბას (მომავალ სამყაროს, ე.ი. მესიის მოსვლისას მკვდრეთით აღდგომას) ჰპირდება. აღსანიშნავია, რომ აქედან იუდაიზმი მხოლოდ მკვდრეთით აღდგომით რწმენას ავალდებულებს ებრაელებს.

იუდაიზმის განვითარების ტრადიციული შეხედულება

სცენა ესთერის წიგნიდან, დურა-ევროპოს სინაგოგის დეკორაცია

ებრაული ბიბლიის თემაა ისრაელიტთა (იგივე ებრაელთა) ურთიერთობა ღმერთთან, როგორც ეს გამოიხატება მათ ისტორიაში დროის დასაბამიდან მეორე ტაძრის პერიოდამდე (დაახ. ჩვ.წელთაღრიცხვამდე 350 წლამდე). ეს ურთიერთობა აღწერილია როგორც უწყვეტი ისტორია, რომლის განმავლობაში ებრაელთა სულში ერთმანეთს ეჭიდება ღმერთის რწმენა და სხვა ღმერთებისადმი მიზიდულება. ისეთი მნიშვნელოვანი ებრაელები, როგორცაბრამი, იაკობი და მოსე, ღმერთსაც შეეჭიდნენ თორაში (აბრამი და იაკობი ღმერთს ზოგჯერ გაბედულად შეეპასუხნენ, ხოლო იაკობი სიზმარში ღმერთს ფიზიკურად შეებრძოლა).

ორთოდოქსული იუდაიზმისა და მორწნუნე ებრაელთა აზრის მიხედვით ბიბლიური პატრიარქი აბრამი პირველი ებრაელი იყო. რაბინული ლიტერატურის მიხედვით მან კაცობრიობაში პირველმა უარყო კერპთაყვანისმცემლობა და მონოთეიზმი იქადაგა. შედეგად, მას ღმერთმა ურიცხვი შვილი აღუთქვა (დაბადება 15:5). აბრამის პირველი შვილიიშმაელი იყო, ხოლო მეორე ვაჟი - ისაკი. ისაკის შეძენისას ღმერთმა თქვა, რომ ის გააგრძელებდა აბრამის სულიერ შრომას, ხოლო მისი შთამომავლობა ეგვიპტეში გადახვეწისა და იქიდან გამოხსნის შემდეგ ისრაელის მიწას დაისაკუთრებდა. ღმერთმა ისაკის ძე იაკობი და მისი შვილები გვალვით აიძულა ქანაანიდან ეგვიპტეში გადასულიყვნენ, სადაც მრავალი თაობის შემდეგ ებრაელები დაიმონეს. მონობისაგან გამოსახსნელად ღმერთმა ებრაელებს მოსე მოუვლინა, ეგვიპტიდან ისინი თვითონ გამოიყვანა, სინაის მთაზე მათ თორა მისცა და საბოლოოდ აღთქმულ მიწაზე მიიყვანა. მთასთან ღმერთმა მოსეს ძმის - არონის შთამომავლობა ქოჰენების (ქურუმების) კლასად დაამტკიცა. ისინი საბოლოოდ იერუსალიმის ტაძარში მსახურებდნენ.

მებრძოლ ებრაელთა ისრაელის მიწაზე დასახლების შემდეგ აქამდე მოძრავი ღვთის კარავი (რომელიც ღმერთმა ქურუმობასთან ერთად დააწესა) შილოშიდამკვიდრდა 300 წლით. ამ დროის განმავლობაში ღმერთმა ერს ღირსეული კაცები, ზოგჯერ კი ქალებიც მოუვლინა თავდამსხმელ მტერთა წინააღმდეგ მის ასამხედრებლად. ზოგი მტერი ღვთის გამოგზავნილი იყო ცოდვებისათვის ხალხის დასასჯელად. ეს ამბები აღწერილია ისუ ნავეს ძისა და მსაჯულთა წიგნებში. რაც დრო გადიოდა, ერის სულიერი დონე უფრო და უფრო ქვეითდებოდა, სანამ სამაგიეროს გადასახდელად ღმერთმა ფილისტიმიელებს შილოში დადგმული ღვთის კარვის ხელში ჩაგდება შეაძლებინა. მაშინ კი ებრალმა ერმა შეიცნო საკუთარი დაკნინება და სამუელ წინასწარმეტყველს სთხოვა ტომთა ბელადებისა თუ მსაჯულების ნაცვლად მისთვის მუდმივი მეფე ამოერჩია (როგორც მეზობელ ხალხებს ჰყავდათ). სამუელმა უხალისოდ შეასრულა ეს თხოვნა და ღმერთის დასტურით მეფედ აირჩია ბრწყინვალე, მაგრამ თავმდაბალი ადამიანი - საული. როდესაც ხალხის ზეგავლენით მან სამუელის განკარგულება დაარღვია, ღმერთმა წინასწარმეტყველს უბრძანა, რომ მის მაგიერ მეფედ დავითი ეკურთხებინა. (ეს მოთხრობილია სამუელის წიგნებში).

როგორც კი დავით მეფემ თავისი ძალაუფლება განამტკიცა, მან ნათან წინასწარმეტყველს უთხრა, რომ ღვთისთვის მუდმივი ტაძრის აშენება სურს. მისი ღვაწლის სამაგიეროდ ღმერთი შეჰპირდა დავითს, რომ ტაძარს მისი შვილი ააგებდა, ხოლო სამეფო გვირგვინი არასოდეს გამოეცლებოდა მის შთამომავლობას. (თვით დავითმა ვერ მიიღო ტაძრის აშენების ნება, რადგან ბევრ შინა-ომებში მონაწილეობდა და ღმერთს არ უნდოდა ის მშვიდობის სიმბოლოდ ასაგები ტაძრის მშენებლად ეცნო). პირველი მუდმივი ტაძარი ღვთის ნებით მართლაც დავითის ვაჟმა - სოლომონმა ააგო იერუსალიმში, როგორც მეფეთა წიგნებშია აღწერილი.

სოლომონის სიკვდილის შემდეგ მისი სამეფო ორად გაიყო: ისრაელის და იუდეის სამეფოებად. დაახლოებით 200 წლის შემდეგ, კერპთაყვანისმცემლობის გავრცელების გამო, ღმერთმა ისრაელის სამეფო ასურეთს დააპყრობინა და მისი ხალხი გადაასახლებინა. სამხრეთში, იუდეის სამეფო, რომლის დედაქალაქ იერუსალიმში ტაძარი იდგა, დავითის დინასტიის სამფლობელოდ დარჩა. როდესაც იუდეაში კერპთაყვანისმცემლობა ისე მომძლავრდა, როგორც ჩრდილოეთში, ღმერთმა ეს სამეფო ბაბილონს დააპყრობინა. დამპყრობლებმა დაანგრიეს ტაძარი, რომელიც 410 წელი იდგა, ხოლო იუდეველები ბაბილონში გადაასახლეს. ხალხს ნუგეშად დარჩა ღვთის აღთქმა, რომ ისინი 70 წლის შემდეგ გამოიხსნებოდნენ. ეს ამბები მოთხრობილია ისაიას წიგნში და იერემიას წიგნში.

დასავლეთის კედელი ერთადერთი ფრაგმენტია, რაც იერუსალიმის მეორე ტაძრისგან დღემდე შერმორჩა. ტაძრის მთა უწმინდესი ადგილია იუდაიზმში

70 წლის შემდეგ ღმერთმა სპარსელებს ებრაელები, ეზრას ხელმძღვანელობით, იუდეაში დააბრუნებინა. რეპატრიანტებმა ტაძარიც აღაგეს. ეს აღწერილია ეზრას წიგნში და ნეემიას წიგნში. მეორე ტაძარი 420 წელი იდგა, სანამ შინა მტრობისათვის დასასჯელად ღმერთმა იუდეველებს რომაელები არ შეუსია. ტაძარი რომაელმა სარდალმა (შემდეგ იმპერატორმა) ტიტუსმა დაანგრია. ის დანგრეული უნდა დარჩეს, სანამ ღმერთი მესიად არ მოავლენს დავითის თესლის ადამიანს, რომელიც ისრაელს დაუბრუნებს ძველ დიდებას და იერუსალიმის ტაძარსაც აღაშენებს.

სინაის მთაზე მიღებული თორა მოსეს ხუთ წიგნს მოიცავს. მსაჯულთა, მეფეთა, წინასწარმეტყველთა და ჟამთაღმრიცხველთა წიგნებთან ერთად, ხუთწიგნეული დაწერილ თორას შეადგენს. თორის განკარგულებათა დეტალებს და ინტერპრეტაციას, რომელიც ღმერთმა მოსეს არ დააწერინა მთაზე და მხოლოდ დააზეპირებინა,ზეპირი თორა (תורה שבעל-פה, თორა შე'ბე'ალ-პე) ეწოდება. მეორე ტაძრის დანგრევამდე, ეს თორა მართლაც ზეპირად გადაეცემოდა თაობიდან თაობას, მაგრამ მხოლოდ სასულიერო წოდების ადამიანებს (ქურუმებს, მსაჯულებს, რაბინებს). ჩვენი წელთაღრიცხვის პირველ საუკუნეებში, როდესაც დიასპორაში ებრაელთა დევნამ იმატა, ზეპირი ტრადიციის გაწყვეტის შიშით, რაბინებმა ამ თორის ჩაწერა დაიწყეს და ასე შეადგინეს მიშნა (משנה). მომდევნო საუკუნეებში (მე-7 საუკუნემდე) თვით მიშნის რაბინული ინტერპრეტაცია მიმდინარეობდა; მიშნაში მოცემული ზეპირი თორის რაბინულ ინტერპრეტაციას თალმუდი (תלמוד) ეწოდება. ზეპირი თორის რაბინული განხილვა სხვა წმინდა წიგნებშიცაა.

იუდაიზმის განვითარების ისტორიულ-კრიტიკული შეხედულება

იომ-კიპურის დროს ებრაელები მარხულობენ და სინაგოგაში ლოცულობენ განწმენდისა და განტევებისთვის. მორის გოტლიბის ნახატი, 1878.

მიუხედავად მონოთეიზმის ფუძეულობისა რაბინულ (იგივე ორთოდოქსულ) იუდაიზმში, ბიბლიის კრიტიკულად მკვლევართა მტკიცებით თორის ზოგი ნაწყვეტი იმაზე მიუთითებს, რომ ადრეულ ისრაელიტებს სხვა ღმერთებიც სწამდათ, თუმცა თვით ღმერთი სამყაროს ერთადერთ შემქმნელად მიაჩნდათ, რომლის მსახურებაც სავალდებულოა (ეს ჰენოთეისტური შეხედულებაა). იუდაიზმისწინა პოლითეისტური რწმენის ახალი საბუთი უგარითის გათხრებში აღმოჩნდა, სადაც თიხის ფირფიტებზე ღმერთთა პანთეონის აღწერა იპოვეს, რომელთაგანაც ზოგი თორაშია ნახსენები. სწავლულთა უმეტესობის აზრით, ებრაელებმა მხოლოდ ელინისტურ ხანაში ირწმუნეს, რომ სამყაროს ერთადერთი ღმერთი ჰყავს, რომელიც მთელი კაცობრიობის ღმერთიცაა და რომლის გამოცხადების საბუთი (თორა) უნივერსალურ ჭეშმარიტებას შეიცავს. თითქოს ეს გამოიხატება, ერთი მხრივ, უცხოელთა იუდაიზმით დაინტერესების ზრდაში (ბერძენთა და რომაელთა ნაწილი ებრაელებს ყველაზე "ფილოსოფიურ" ხალხად თვლიდა, რადგან მათ ვიზუალურად წარმოუდგენელი ღმერთი სწამდათ), ხოლო მეორე მხრივ, ებრალთა მზარდ დაინტერესებაში ბერძნული ფილოსოფიით, რომელიც უნივერსალური ჭეშმარიტების დადგენისაკენ მიილტვოდა და ამგვარად, შესაძლოა, მონოთეიზმის იდეამდეც მიიყვანა აზროვნება (თუნდაც იმ გაგებით, რომ "ყველა ღმერთი ერთია").

ამ თეორიის მიხედვით, ელინისტურ ხანაში ებრაელები საკუთარ რელიგიურ პარტიკულარიზმსა და ამავე რელიგიისუნივერსალიზმს შორის არსებულ კონფლიქტს შეეჭიდნენ (რადგან თორის განკარგულებათა შესრულება მხოლოდ ებრაელებს ევალებათ, მაგრამ თვით თორა უნივერსალურ ჭეშმარიტებას შეიცავს). ეს გამოიხატა რელიგიურ რწმენათა და წესთა მთელ რიგში, რომელიც ეხება ვინაობას, ეთიკას, ადამიანთა ურთიერთობას ბუნებასთან და ღმერთთან, თანაც ამოწმებს და უპირატესობას ანიჭებს "განსხვავებებს" - განსხვავებებს ებრაელთა და არა-ებრაელთა შორის, ებრაული ღვთისმსახურების სხვადასხვაობას ლოკალურობის მიხედვით, ერთი და იგივე სიტყვათა სხვადასხვანაირ ინტერპრეტაციას ტექსტებში, ტექსტებშივე არსებულ ურთიერთსაწინააღმდეგო შეხედულებებს (რომლებიც კოდიფიკაციით ინახებოდა). ამ განსხვავებათა დაცვის მიზეზი, რომლის შედეგიც რწმენის ერთიანი დოგმის მიუღებლობა იყო, ზემოთაღნიშნულ კონფლიქტში უნდა ვეძიოთ.

ბიბლიისადმი მართლმადიდებლური იუდაიზმის მიდგომისაგან განსხვავებით, ბიბლიის კრიტიკულად მკვლევართა აზრით თორა მრავალი ურთიერთშეუფერებელი ტექსტისგან შედგება, რომელთა გვიანი რედაქტირება ერთი და იგივე მონათხრობების სხვადასხვანაირი გადმოცემით იპყრობს ყურადღებას (ე.წ. დოკუმენტური ჰიპოთეზა).

რელიგიური დოქტრინა და სარწმუნოების პრინციპები

თუმცა იუდაიზმი ყოველთვის იცავდა სარწმუნოების რამდენიმე პრინციპს, მას მაინც არ აქვს ყველა ებრაელისადმი აუცილებლად მისაღები დოგმა. ეს თვისება, რომელიც იუდაიზმს უკვე 2000 წელი ახასიათებს, აძნელებს ყოველგვარ განზოგადოებას ებრაული თეოლოგიის მიმართ. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგჯერ ცალკეულმა რაბინებმა ან ებრაულმა მიმდინარეობებმა მიაღწიეს თანხმობას - მიეღოთ მტკიცე დოგმა, მათ თითქმის არასოდეს არ დაეთახმნენ სხვა რაბინები და ჯგუფები. რადგან იუდაიზმს არავითარი ცენტრალური ავტორიტეტი არ გააჩნია, ებრაული სარწმუნოების პრინციპთა არცერთ ფორმულას არ ძალუძს სხვა ფორმულა დასძლიოს. როდესაც ანტიკური ხანის ისტორიკოსი, იოსეფუსი, ეცადა დაედგინა, თუ ვინ არის ებრაელი, მან ღვთისმსახურების წესებსა და ტრადიციებს გაუსვა ხაზი და არა სარწმუნოების პრინციპებს. მისი აზრით, ებრაელის გადარჯულება ტრადიციულ ჩვეულებათა შეუსრულებლობაში გამოიხატება, ხოლო ებრაელად მორჯულება წინადაცვეთასა და ამ ჩვეულებათა მიღებას საჭიროებს.

ორთოდოქსული იუდაიზმის მიხედვით, სარწმუნოების პრინციპთა შორის სამი ისეთი მნიშვნელოვანია, რომ ებრაელის მიერ მათი უარყოფა თემიდან მის მოღკვეთას (ექს-კომუნიკაციას) იმსახურებს, თანაც მესიის მოსვლისას ის მკვდრეთით ვერ აღდგება; ეს სამი პრინციპია:

• ღმერთის არსებობა,
• თორის ღმერთისგან მიღება და
• ღვთიური მსჯავრის არსებობა.

ამ პრინციპთა უარმყოფელი ებრაელი აფიკოროსად (ურწმუნოდ) ითვლება.

საუკუნეთა განმავლობაში, ებრაული სარწმუნოების პრინციპთა რამდენიმე ნათელი ფორმულა დადგინდა. მათ საერთო ელემენტები აკავშირებს და დეტალები ანსხვავებს, რითაც სხვადასხვა თეოლოგიური შეხედულებებისადმი შემწყნარებლობა მჟღავნდება. ამათგან, ყველაზე ფართოდ აღიარებული ავტორიტეტით რაბინი მოშე ბენ მაიმონის სარწმუნოების ცამეტი პრინციპი სარგებლობს:

• ღმერთი არსებობს და განაგებს.
• ის ერთია; მონოთეიზმის მტკიცე უნიტარული პრინციპი, რომელსაც ემყარება შეხედულება, რომ მარადიული ღმერთი მორალის საწყისია.
• მას არ აქვს ტანი და ტანის მსგავსება; ღმერთი სავსებით არამატერიალური, უსხეულოა. ყოველი ანთრომორფიზმი თორაში და რაბინულ ლიტერატურაში უნდა მივიჩნიოთ მეტაფორად, ურომლისოდაც ღმერთზე ვერ ვილაპარაკებდით.
• ის დაუსაბამოა; სამყაროსთან შედარებით ღმერთი უპირველესია, ოღონდ მისგან განსხვავებით საწყისი არ აქვს დროში, რადგან თვით დრო ღმერთის შექმნილია - ის მის მიერ შექმნილ სამყაროსთან ერთად დაიწყო. ღმერთს არ აქვს წარსული, აწმყო და მომავალი. ის მარადიულია არა მხოლოდ მისი არსებობის დროის მიერ შეუზღუდელობით, არამედ იმ გაგებითაც, რომ არავითარი დროის განმავლობაში არ იცვლება.
• არ უნდა ემსახურო, თუ არა ღმერთს; ღმერთსა და ადამიანს შორის არ არსებობს არავითარი ზებუნებრივი მედიატორი. ასეთი მედიატორის რწმენა, ტრადიციული შეხედულებით მწვალებლობაა.
• ღმერთმა ადამიანის ფიქრები იცის; ის ყოვლისმცოდნეა.
• მოსეს ნაწინასწარმეტყველევი სიმართლეა.
• მოსე წინასწარმეტყველთა მთავარია.
• თორა ზეციდან მოცემულია.
• თორა არასოდეს არ შეიცვლება.
• ღმერთი სჯის ბოროტთ და საფასურს უხდის კეთილთ.
• მესიანური მეფე მოვა; ღმერთი მესიად მოავლენს დავითის თესლის ადამიანს - მეფეს, რომელიც ისრაელის სამეფოს აღადგენს და ამქვეყნად თორის კანონებს დაამყარებს.
• მკვდრები აღდგებიან; (მესიის მოსვლისას)

ებრაული კანონი და ინტერპრეტაცია

ებრაული კანონისა და ჰალახის (ტრადიციული ყოფის) საფუძველი თორაა (მოსეს ხუთი წიგნი). რაბინული ლიტერატურის მიხედვით თორაში ღვთის 613 კანონია მოცემული. აქედან, ზოგი მხოლოდ მამაკაცებზე ან ქალებზე ვრცელდება, ზოგი მხოლოდ ძველი სასულიერო წოდების ადამიანებისათვის (ქურუმებისა და ლევიებისათვის) დადგინდა, ზოგი კი იმათთვის, ვინც ისრაელის მიწაზე სოფლის მეურნეობას ეწევა. მრავალი კანონის შესრულება მხოლოდ იერუსალიმისტაძრის არსებობისას იყო შესაძლებელი. დღევანდელ ღვთისმსახურებაში, სამასზე ნაკლებ კანონს აქვს ძალა.

არსებობდნენ ებრაელთა ისეთი ჯგუფები, (კარაიტები და ცედუკები) რომელთა მტკიცებით ისინი მხოლოდ დაწერილ თორას ეყრდნობოდნენ ღვთისმსახურებაში, მაგრამ ებრაელთა უმრავლესობას სწამდა ე.წ. ზეპირი თორაც. ეს ზეპირი ტრადიციები თავდაპირველად ძველებრაულ ფერუშების სექტაში გადაეცემოდა თაობიდან თაობას, ხოლო მოგვიანებით ჩაწერილ იქნა და რაბინებს შორის გავრცელდა.

რაბინული იუდაიზმი ყოველთვის თვლიდა, რომ თანახის წიგნები (დაწერილი თორა) ზეპირი ტრადიციის პარალერულად გადაეცემოდა თაობიდან თაობას; ამ შეხედულების გასამართლებლად, ებრაელები მიუთითებენ თვით თორის ტექსტზე, სადაც ბევრი სიტყვა გაურკვეველია, ხოლო მრავალი რელიგიური კანონი მოცემულია აუხსნელად, ან მის შესასრულებლად საჭირო დარიგების გარეშე. ებრაელთა მტკიცებით, ეს იმას ნიშნავს, რომ დაწერილი თორის მკითხველს უთუოდ უნდა სცოდნოდა დეტალები სხვა, ე.ი. ზეპირი წყაროდან. რადგან ეს პარალერული ცოდნა თავდაპირველად ზეპირ გადმოცემას წარმოადგენდა, მასზეპირი თორა (תורה שבעל-פה, თორა შე'ბე'ალ-პე) ეწოდა. ებრაელები ზეპირ თორასაც სინაის მთაზე მიღებულ ღვთიურ ძღვნად მიიჩნევენ.

იერუსალიმის მეორე აოხრებიდან რაბინი იეჰუდა ჰა'ნასის დრომდე (ჩვ. წელთაღრიცხვით 70-200 წწ) ზეპირი თორის უმეტესი ნაწილი რედაქტირებულ იქნამიშნაში. მომდევნო ოთხ საუკუნეში მიშნეული ზეპირი თორა რაბინული მსჯელობისა და კამათის საგანი იყო ძველი მსოფლიოს ორივე ებრაულ თემში:ისრაელსა და ბაბილონში. ამ ორი თემის რაბინთა კომენტარები მიშნაზე საბოლოოდ რედაქტირებულ იქნენ ორ თალმუდში (ბაბილონური თალმუდი დაიერუსალიმის თალმუდი). მომდევნო საუკუნეების განმავლობაში, ორივე თალმუდს მრავალი თაობის თორის სწავლულთა კომენტარები დაერთო. ირკვევა, რომჰალახა - რაბინების ნაკარნახევი ებრაული ცხოვრების წესი, ეყრდნობა როგორც დაწერილ თორას, ისე ზეპირ ტრადიციებს (მიშნას, ჰალახურ მიდრაშს, თალმუდებს და მათ კომენტარებს). ჰალახა, პრეცედენტებიდან გამომდინარე, ნელა ვითარდებოდა.

რაბინებისადმი მიმართულ წერით შეკითხვებს კანონებზე, და მათ პასუხებს, რესპონსა (ებრაულად შე'ელოთ უ'თშუვოთ) ეწოდება. დროთა განმავლობაში, რაც უფრო გავრცელდა ეს ჩვეულება, შეიქმნა რესპონსაზე დაყრდნობილი ებრაული რელიგიური კანონის კოდექსები; მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი კოდექსი -შულხან არუხი, მორწმუნე ებრაელთათვის დღემდე წარმოადგენს ერთგვარ ჰალახურ ანბანს.

რა აქცევს ადამიანს ებრაელად?

ებრაული კანონის თანახმად, ადამიანი მაშინ ითვლება ებრაელად, თუ მისი მშობელი დედა ებრაელია, ან თუ ის თვითონ მორჯულდება ებრაელად ებრაული წესის მიხედვით; (თანამედროვე ამერიკელ-ებრაელთა რეფორმისტული და რეკონსტრუქციონისტური მოძრაობები ებრაელად თვლიან ებრაელი მამისა და არა-ებრაელი დედის პირმშოსაც, თუკი ბავშვს მხოლოდ ებრაულ ადათ-წესებს ასწავლიან). ჩვენს დროში, იუდაიზმის ყოველ ძირითად მიმდინარეობას ღია აქვს კარი ებრაელად მორჯულების გულწრფელად მსურველთათვის (თუმცა ებრაელები ტრადიციულად არ აწარმოებენ რელიგიურ აგიტაციას არა-ებრაელთა შორის).

ებრაელი, რომელიც წყვეტს ებრაული რჯულის ჩვეულებათა შესრულებას, მაინც ებრაელად ითვლება; ებრაული კანონით, არც ის ებრაელი უნდა გამოაკლდეს ერს, ვინც ებრაული რწმენის პრინციპებს უარყოფს და აგნოსტიკურად, ან ათეისტურადაა განწყობილი. ამავე კანონით, სხვა სარწმუნოების მიმღები ებრაელიც კი ებრაელად ითვლება, თუმცა ასეთ შემთხვევაში ადამიანი კარგავს ყოველგვარ სტატუსს ებრაულ თემში და გადარჯულებულის სახელს იმკვიდრებს. წარსულში, გადარჯულებული ებრაელის ოჯახი და მეგობრები მას ოფიციალურად გლოვობდნენ; ჩვენს დროში ეს ჩვეულება იშვიათია.

საკითხი, თუ რა არის მთავარი ებრაელობის დახასიათებაში, მე-20 საუკუნის 50-ან წლებში ხელახლა წამოჭრა ისრაელის მაშინდელმა პრემიერ-მინისტრმა,დავიდ ბენ-გურიონმა, როდესაც მთელი მსოფლიოს ებრაელ სწავლულებსა და რელიგიურ ლიდერებს სთხოვა, აზრი გამოეთქვათ კითხვაზე მიჰუ იეჰუდი? (ვინ არის ებრაელი?). ეს საკითხი, რომელიც მალე ვერ გადაიჭრება, მას შემდეგ ისრაელის პოლიტიკაში იჩენს ხოლმე თავს.

ებრაული ფილოსოფია

ებრაული ფილოსოფია ფილოსოფიური დისციპლინისა და ებრაული თეოლოგიის გადაჯვარედინებას წარმოადგენს. შუა საუკუნეების ებრაელ ფილოსოფოსთა რიცხვს მიეკუთვნებიან საადია გაონი, შლომო იბნ გაბიროლი, იეჰუდა ჰალევი, მოშე ბენ მაიმონი და ლევი ბენ გერშომი. ებრაელთა განათლების მოძრაობამ (მე-18 საუკუნის მიწურულიდან მე-19 საუკუნის 80-ან წლებამდე) დიდი ცვლილებები მოახდინა ებრაულ ფილოსოფიაში; ეს ცვლილებები გამოხატეს განათლების მოძრაობის ფილოსოფიურად გამგრძელებელმა, ხოლო მოგვიანებით, თანამედროვე ხანის ისეთმა ფილოსოფოსებმა, როგორც მარტინ ბუბერი,ფრანც როზენცვაიგი, მორდეხაი კაპლანი, აბრაჰამ ჯოშუა ჰეშელი, ვილ ჰერბერგი, იმანუელ ლევინასი, რიჩარდ რუბინშტეინი, ემილ ფაკენჰაიმი და იოსეფ სოლოვეიჩიკი.

ებრაული მიმდინარეობები

უკანასკნელი ორი საუკუნის განმავლობაში ებრაელები რამდენიმე მიმდინარეობად დაიყვნენ. თითოეულ მათგანს სხვანაირად ესმის, თუ რა უნდა იყოს ებრაელისათვის აუცილებლად მისაღები რწმენის პრინციპები და როგორ უნდა იცხოვროს ადამიანმა ებრაელად. გარკვეულწილად, ამ დოქტრინულმა განსხვავებებმა განხეთქილება ჩამოაგდეს მათ შორის. მიუხედავად ამისა, გარკვეულ დონემდე ებრაული ერთობა შენარჩუნდა; კონსერვატორი ებრაელისათვის, მაგალითად, არ იქნება უჩვეულო ორთოდოქსულ, ან რეფორმისტულ სინაგოგაში ილოცოს.

1) ორთოდოქსული იუდაიზმი იმ აზრზე დგას, რომ თორა ღმერთმა შეადგინა, შემდეგ კი მოსეს უკარნახა, და ამიტომ თორის კანონები დამავალებელი და უცვლელია. ორთოდოქს ებრაელებს შულხან არუხი ებრაული კანონის საბოლოო კოდიფიკაციად მიაჩნიათ. ისინი აგრეთვე ამტკიცებენ, რომ ჩვენი დროის ორთოდოქსული იუდაიზმი განათლების მოძრაობამდე არსებული იუდაიზმიდან უშუალოდ გამომდინარეობს. ორთოდოქს ებრაელთა უმრავლესობა ებრაული თეოლოგიის ერთ-ერთ ფორმას აღიარებს, რომელიც მოშე ბენ მაიმონის სარწმუნოების ცამეტ პრინციპს ეყრდნობა. ორთოდოქსულ ებრაელობას არაფორმალურად ორი სტილის მორწმუნეები შეადგენენ; მათ შორის არსებული განსხვავებები მიზეზია ორი მიდგომისა, რომელსაც თანამედროვე ორთოდოქსული იუდაიზმი დახარედული იუდაიზმი ანსახიერებენ ცალ-ცალკე. ფილოსოფიურად, ეს ორი ჯგუფი თანამედროვეობასთან შეგუების და აზროვნების არა-ებრაულ დისციპლინათა მნიშვნელოვანების საკითხებშია შეუთანხმებელი. პრაქტიკულ სფეროში, ამ ორი ჯგუფის ებრაელები ჩაცმის სტილით და რელიგიური წესებისათვის თავგამოდების დონით განსხვავდებიან ერთმანეთისგან.

• თანამედროვე ორთოდოქსული იუდაიზმი ტრადიციული ებრაელობის ფართოდ გავრცელებული ფორმაა. იგი პატივს სცემს ისტორიულ ტრადიციებსა და წესებს, ტრადიციულად სწამს ღმერთი და ეწევა ღვთისმსახურებას, მაგრამ ამასთანავე აფასებს განათლებას და მეცნიერებას.

• ხარედული იუდაიზმი ძლიერ კონსერვატიული ფორმაა იუდაიზმისა. მას ზოგჯერ ულტრა-ორთოდოქსულსაც უწოდებენ, ოღონდ ეს ტერმინი გამკენწლავად ითვლება. მიუხედავად იმისა, რომ ხარედული იუდაიზმის რამდენიმე ჯგუფი (როგორც ლუბავიჩური ხასიდებისა) თანამედროვე ორთოდოქსებისავით ეთვისება მოდერნიზაციას, ხარედების უმრავლესობა თანამედროვე მატერიალურ კულტურას მხოლოდ ღმერთისათვის უკეთესი სამსახურის გაწევის საშუალებად თვლის, ხოლო თანამედროვე სულიერ კულტურას არავითარ ანგარიშს არ უწევს.

• ხასიდური იუდაიზმი ხარედული იუდაიზმის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ჯგუფია.

2) კონსერვატიული იუდაიზმი, რომელიც აშშ-ს გარეთ მასორეთული (ტრადიციონალისტური) იუდაიზმის სახელითაა ცნობილი, მე-19 საუკუნიდან განვითარდაევროპასა და შეერთებულ შტატებში; იგი გამოძახილი იყო იმ ცვლილებებისა, რომელიც განათლებამ და ებრაელთა უფლებრივად გათანასწორებამ გამოიწვია. ამ მიმდინარეობისათვის დამახასიათებელი იყო უცვლელი მორჩილება ტრადიციული ჩვეულებებისადმი და კანონებისადმი (შაბათისა და ქაშრუთის დაცვის ჩათვლით), ებრაული სარწმუნოების პრინციპთა განგებ არაფუნდამენტალისტური სწავლება, თანამედროვე კულტურისადმი დადებითი დამოკიდებულება, ტრადიციული რაბინული სწავლულობის აღიარება თანამედროვე განათლებასთან ერთად და ებრაულ რელიგიურ ტექსტთა კრიტიკულად შესწავლა.

კონსერვატიული იუდაიზმის მიხედვით ებრაული კანონი უცვლელი არ ყოფილა - იგი ყოველთვის ცვალებად პირობებთან შეგუებით ვითარდებოდა; კონსერვატორი ებრაელების აზრით თორა ღმერთისაგან შთაგონებულ წინასწარმეტყველთა მიერ დაწერილი საღვთო საბუთია, მაგრამ ისინი უარყოფენ ორთოდოქსულ შეხედულებას, რომ თორა ღმერთმა მოსეს უკარნახა. კონსერვატიული იუდაიზმი ზეპირ თორასაც საღვთოდ და დამავალებელად მიიჩნევს, მაგრამ უარყოფს მისი კანონების ზოგ ორთოდოქსულ ინტერპრეტაციას.

3) პროგრესიული იუდაიზმი მრავალი მოძრაობისგან შედგება, რომლებსაც რამდენიმე ქვეყნის ებრაელთა შორის მრავალი მიმდევარი ჰყავთ.

• რეფორმისტული იუდაიზმი, რომელსაც ზოგ ქვეყანაში ლიბერალურს ან პროგრესიულსაც უწოდებენ, მე-19 საუკუნის გერმანიაში წარმოიშვა განათლების მოძრაობის გავლენით. სხვა მიმდინარეობებისაგან მისი განსასხვავებელი თვისებაა უარყოფა იმისა, რომ ებრაული კანონების შესრულება აუცილებელი რელიგიური ვალდებულებაა. რეფორმისტების აზრით, იუდაიზმის საკითხებში გაცნობიერებული თითოეული ებრაელი უნდა სარგებლობდეს ავტონომიით, რომლის ფარგლებშიც თვითონ გადაწყვიტავს, თუ სად მიაჩნია თორის ტექსტი დამაჯერებლად და რომელი კანონები შეასრულოს. რეფორმისტები ებრაული ტრადიციის ინდივიდუალურად შეთვისებას მოითხოვენ, და არა დადგენილი წესებით ღვთისმსახურებას. საბოლოოდ, რეფორმისტებმა ებრაელობა დასახეს მხოლოდ რელიგიად, და არა ეროვნებად ან კულტურად. რეფორმისტებმა აგრეთვე უარყვეს თორით ნაკარნახევი რიტუალური წესები და ყოფაცხოვრების შემბოჭავი, - თორისავე ბევრი ამკრძალავი კანონი; სამაგიეროდ, რეფორმისტებმა ხაზი გაუსვეს წინასწარმეტყველთა მოწოდებას ზნეობრივი სისპეტაკისაკენ. რეფორმისტულმა იუდაიზმმა თავისი ლოცვანიც გამოიმუშავა დიასპორის ქვეყნების ენებზე. ბოლო დროს, ბევრმა რეფორმისტულმა თემმა აღადგინა ებრაულ ენაზე ლოცვის ტრადიცია და ბევრი მათგანი მორწმუნეებს მოუწოდებს რამდენადმე დაიცვან ებრაული კანონები. (დიდ ბრიტანეთში, რეფორმისტული მიმდინარეობა ამჟამად ორ რელიგიურ თემადაა გაყოფილი: რეფორმისტულად და ლიბერალურად. რეფორმისტული თემი ლიბერალურზე ბევრად უფრო ტრადიციონალისტურია, ოღონდ თეოლოგიური შეხედულებებით ისინი არ განსხვავდებიან ერთმანეთისგან).

• რეკონსტრუქსიონისტური იუდაიზმი თავდაპირველად ფილოსოფიურ მიმდინარეობად წარმოიშვა მე-20 საუკუნის კონსერვატორი რაბინის, მორდეხაი კაპლანის მიერ; მოგვიანებით, ის და მისი მიმდევრები გამოეყვნენ კონსერვატიულ იუდაიზმს და წამოიწყეს მოძრაობა, რომლის მიზანია იუდაიზმის ხელახალი ინტერპრეტაცია თანამედროვე კულტურასთან მის შესაფერებლად. რეფორმისტული იუდაიზმის მსგავსად, არც რეკონსტრუქციონისტური იუდაიზმი თვლის ებრაულ კანონებს დამავალებლად, მაგრამ რეფორმიზისაგან განსხვავებით, რეკონსტრუქციონისტური აზროვნება ხაზს უსვამს მორწმუნეთა თემების როლს იმის გადაწყვეტაში, თუ რომელ ებრაულ კანონებს უნდა დაემორჩილონ მათი წევრები.

4) ჰუმანისტური იუდაიზმი პატარა არარელიგიური მოძრაობაა, რომლის მტკიცებით ებრაული ვინაობა ებრაელთა ისტორიითა და კულტურით განისაზღვრება, და არა წმინდა ტექსტებით. რაბინი შერვინ უაინის მიერ დაარსებული ეს მიმდინარეობა უფრო ჩრდილოეთ ამერიკაშია ცნობილი, მაგრამ მიმდევრები ჰყავს აგრეთვე ევროპაში, ლათინურ ამერიკაში და ისრაელშიც. (უნდა აღინიშნოს, რომ ვინაიდან ჰუმანისტური იუდაიზმი უარყოფს ზებუნებრივი ღმერთის ცნებას, რასაც სხვა ებრაული მიმდინარეობები იუდაიზმის საფუძვლად მიიჩნევენ, მისი ებრაულ მიმდინარეობად ჩათვლის საკითხი აზრთა უთანხმოებას იწვევს).

ორთოდოქს ებრაელთა უმრავლესობა ადამიანის ებრაელობას საზღვრავს არა იმით, თუ რომელი მიმდინარეობის მიმდევარია იგი, არამედ იმის მიხედვით, თუ რამდენად ახლოსაა მისი ღვთისმსახურების წესები მათ წესებთან. ორთოდოქს ებრაელთა აზრით, ებრაელი, რომელიც არ ასრულებს შაბათის, იომ-ტოვების (წმინდა დღეების), ქაშრუთისა და ოჯახური სიწმინდის კანონებს, მორწმუნედ არ უნდა ჩაითვალოს; ნებისმიერ ებრაელს, რომელიც თუნდაც, მხოლოდ ამ კანონებს შეასრულებს, ისინი ღვთის მსახურად და მორწმუნედ ჩათვლიან.

ებრაული სექტორები ისრაელში

მიუხედავად იმისა, რომ ზემოთ აღწერილ ყოველ მიმდინარეობას ისრაელშიც ჰყავს მიმდევრები, ამ ქვეყნის ებრაელები თავიანთ ვინაობას სხვა კატეგორიით საზღვრავენ, რომლითაც ადამიანები მორწმუნეობის დონის მიხედვით იყოფიან. ეს კატეგორიაა მიგზარი, ანუ, ამ შემთხვევაში, გარკვეული ჩვეულებების მქონე საზოგადოების სექტორი. ისრაელში, სამი ასეთი ძირითადი სექტორია: სეკულარისტი (ხილონი), ტრადიციონალისტი (მასორათი) და რელიგიოზი (დათი ანხარედი) ებრაელებისა. ხილონებად თავს მიიჩნევენ ძირითადად ევროპული წარმოშობის (არარელიგიოზი) ებრაელები, რომლებიც საკუთარ ებრაელობას, შესაძლოა, დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ, მაგრამ ებრაული ვინაობა მათ არა ჰგონიათ ტრადიციულ რწმენაზე და კანონებზე დამოკიდებული. ხილონები უარყოფენ რელიგიური ცხოვრების ყოველ ფორმას, ორთოდოქსულს თუ დასავლეთში უფრო მიღებულ ლიბერალურს (რეფორმისტულს და კონსერვატიულს). მასორათი (ტრადიციონალისტ) ებრაელებად თავს თვლიან ძირითადად "აღმოსავლელი" (ახლო აღმოსავლური, ჩრდილო-აფრიკული და შუა-აზიურიწარმოშობის) არარელიგიოზი ებრაელები. (ამ მასორათი ებრაელებს არავითარი კავშირი არა აქვთ კონსერვატიული იუდაიზმის მიმდევრებთან, რომლებსაც ებრაულად აგრეთვე მასორათები ეწოდებათ).

ამ ტერმინებს - ხილონი და მასორათი - ისრაელში მეტად მრავალმნიშვნელოვნად იყენებენ. ამის მიზეზი ისაა, რომ მათ შორის არსებული განსხვავებების მიუხედავად, სეკულარისტთა და ტრადიციონალისტთა მნიშვნელოვან ნაწილს არცთუ ცოტა საერთო თვისება ახასიათებს - როგორც იდეოლოგიურად, ისე ებრაული კანონების შესრულების მხრივ. (სეკულარისტთა უმრავლესობა თითქმის არასოდეს არ ლოცულობს, არც შაბათისა და ქაშრუთის, ანუ კვების, წესებს იცავს; მეორე მხრივ, სეკულარისტთა უმრავლესობა ტრადიციულად ასრულებს ჩვილ ვაჟთა წინადაცვეთის, საქორწილო ცერემონიის, მარხვა-გლოვის, ფესახშიპურეული საკვების აღკვეთისა და ქიფურის დღის მარხულობის რელიგიურ წესებს. ტრადიციონალისტები, ბოლოს ჩამოთვლილი წესების გარდა, უფრო ხშირადაც ლოცულობენ, შაბათობით სინაგოგაში დადიან და ქაშრუთის კანონებს ასრულებენ; მიუხედავად ამისა, ტრადიციონალისტთა უმრავლესობა შაბათის ბევრ კანონს არღვევს და საერთოდ, სეკულარისტთა მსგავსად, ცხოვრების დასავლური სტილის მიმდევარია).

დიასპორაში ორთოდოქსულად წოდებული მიმდინარეობა ისრაელში სხვადასხვა ვარიანტებში არსებობს და ებრაელთა უფრო დიდ ნაწილს წარმოადგენს, ვიდრე სხვაგან. ისრაელში კამათი მიმდინარეობს იმაზე, თუ ებრაული მოსახლეობის რამდენ პროცენტს შეადგენენ ასეთი, დათი (რელიგიოზი) ებრაელები. ამის გამოსარკვევად ამოწმებენ, პროპორციულად რა ნაწილს შეადგენენ რელიგიოზი პარლამენტარები ქნესეთის წევრებისაგან, რელიგიური სკოლების მოწაფეები ებრაელ მოსწავლეებისაგან, თან სტატისტიკურ კვლევებსაც აწარმოებენ "ვინაობის" საკითხში. საერთო ვარაუდით, აქ რელიგიოზები ებრაელების 15 პროცენტი არიან. ისრაელში, არც რელიგიოზები და არც სეკულარისტები არ იყენებენ ტერმინს - ორთოდოქსი. ვისაც დიასპორაში ორთოდოქსს დაუძახებდნენ, ისრაელში მას დათი (რელიგიოზი) ან ხარედი (ულტრა-ორთოდოქსი) ეწოდება. ყოველი ხარედი, რა თქმა უნდა დათია (რელიგიოზია). ის დათი, ვინც ხარედი არაა, თავისი ვინაობის დასახასიათებლად ტერმინ დათის სხვა სიტყვას დაუმატებს; ასე წარმოიშვა ტერმინი დათი-ციონი (სიონისტი რელიგიოზი). ასეთი ებრაელი ორთოდოქსულად ასრულებს რელიგიურ კანონებს, მაგრამ თორასთან ერთად დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს განათლებას და არარელიგიოზი ებრაელების მსგავსად მსახურობს ისრაელის არმიაში. სიონისტ რელიგიოზთა უმეტესი ნაწილი მემარჯვენე პოლიტიკურ შეხედულებებს იზიარებს და 1967 წელს შემოერთებულ ტერიტორიებზე დასახლებულ ებრაელთა უმრავლესობას წარმოადგენს. რადგან სწორედ ასეთი ებრაელია ტიპიური სიონისტი რელიგიოზი, ისრაელში ის უფრო ცნობილია ტერმინით დათი-ლეუმი (ნაციონალისტი რელიგიოზი). მიუხედავად იმისა, რომ დათი-ლეუმი ებრაელები ისრაელის დემოკრატიას ეგუებიან, მათი რწმენით ისრაელის სახელმწიფო მესიანური ეპოქის მომასწავებელი მოვლენაა, რომელსაც ოდესმე მესია, ისრაელის სამეფოს აღდგენა და თორის კანონების დამყარება მოჰყვება. ისრაელში, ასეთი ებრაელები რელიგიოზ ებრაელთა დაახლოებით 1/3-ს შეადგენენ.

ხარედი ებრაელები ისინი არიან, ვისაც დიასპორაში უწოდებდნენ ორთოდოქს ებრაელებს. ეთნიკური და იდეოლოგიური კატეგორიებით, ხარედები ოთხ ჯგუფად იყოფიან: 1) მითნაგედი, ანუ (ხასიდიზმის) "მოწინააღმდეგე" აშქენაზი ხარედები, რომლებსაც "ლიტველებსაც" უწოდებენ, რადგან ხასიდიზმის წარმოშობისას, ევროპელ ებრაელთა რელიგიური კონსერვატიზმის ცენტრი, სწორედ ლიტვაში მდებარეობდა. 2) ხასიდი ხარედები, აშქენაზური წარმოშობისა. 3)სეფარადი ("აღმოსავლელი") ხარედები. 4) ხარედი-ლეუმი (ნაციონალისტი ხარედი) ებრაელები, რომლებიც ორთოდოქსულობას ნაციონალისტურ იდეოლოგიასთან ახამებენ, მაგრამ დათი-ლეუმებისაგან განსხვავებით, (და სხვა ხარედებივით) არარელიგიურ განათლებაზე და არმიაში სამსახურზე უარს აცხადებენ. უკანასკნელი, მცირერიცხოვანი ჯგუფის გამონაკლისით, ხარედების უმრავლესობა (განსაკუთრებით აშქენაზური წარმოშობისა) ოფიციალურად უარყოფს სიონიზმს, როგორც ღვთისადმი ურჩობას; მათი აზრით, რადგან ებრაელებს მხოლოდ ღმერთისაგან მოვლენილი მესია იხსნის, თვითგამოხსნის ყოველი პოლიტიკური ცდა ურწმუნობის ნიშანია. რაც შეეხება სეფარად ხარედებს, მათი უმრავლესობა თუმცა უარყოფს სიონისტურ იდეოლოგიას, მაგრამ ისრაელის სახელმწიფოსადმი მეტად დადებითი მიდგომით გამოირჩევა; ამის მაჩვენებელი ისიცაა, რომ ხარედთა შორის, სეფარადები ყველაზე მეტად აქტიურობენ პოლიტიკურ სფეროში, განსაკუთრებით მე-20 საუკუნის 90-ანი წლებიდან.

ისლამი

ისლამი (არაბ. الإسلام‎‎; ალ–ისლამ) — მონოთეისტური აბრაამისეული რელიგია. მისი რელიგიური სწავლება დაფუძნებულიაყურანზე, როგორც ღმერთის პირდაპირ სიტყვაზე და სუნნაზე, როგორც ღმერთის მიერ რჩეული მაცნის, მუჰამმადის ﷺ ქცევით მაგალითზე.
ისტორიულად ისლამი VII საუკუნეში წარმოიშვა არაბეთის ნახევარკუნძულზე, ჰიჯაზის მხარეში. ისლამის სწავლების მიხედვით ღმერთი მანამდეც აგზავნიდა სხვადასხვა ერთა შორის მაცნეებსა და წინასწარმეტყველებს, მათ შორის იყვნენ ბიბლიური პერსონებიც – ნუჰი, მუსა, 'ისა და სხვები, რომლებიც ხალხში ქადაგებდნენ ერთღმერთიანობას. ერთღმერთიანობის ადეპტად მიიჩნევა იბრაჰიმი.
ისლამის მიმდევარს ეწოდება მუსლიმი (ასევე მაჰმადიანი, მუსლიმანი ან მუსულმანი). 2009 წლის მონაცემებით, მათი რიცხვი 1,57 მილიარდს აღწევს და მსოფლიოს მოსახლეობის 23% შეადგენენ.^[1] ისინი ძირითადად განსახლებული არიანჩრდილოეთ აფრიკაში, ახლო აღმოსავლეთსა და სამხრეთ აზიაში. მუსლიმთა დიდი ნაწილი განეკუთვნება მის ორ ძირითად შტოს – სუნიტურსა და ში'იტურს. მათ გარდა არსებობენ სხვა მცირე ჯგუფები და ჰეტეროდოქსული სექტები.

ეტიმოლოგია

სიტყვა ისლამი წარმოდგება არაბული სამთანხმოვნიანი ფუძისგან ს–ლ–მ (არაბ. سلم‎‎), რომლის მნიშვნელობები საკმაოდ ფართოა – მისგან ნაწარმოები სხვადასხვა თემები შეიძლება ნიშნავდეს როგორც მორჩილებას, ასევე მშვიდობას, თავისუფლებასა^[2] და სხვ.

სწავლება

ისლამური სწავლების ქვაკუთხედია მონოთეიზმი. ყურანის მიხედვით, ღმერთი არის ერთადერთი (არაბ. الواحد‎‎; ალ–ვაჰიდ)^[3]და უბადლო (არაბ. الأحد‎‎; ალ–აჰად)^[4]. არსებობის მიზეზი კი ღმერთის თაყვანისცემა ^[5] და მისთვის თანაზიარის არგაჩენაა^[6].
ისლამური მრწამსი შედგება ექვსი ძირითადი პირობისგან, რომლებიცაა ღვთის, ანგელოზების, წერილების, მაცნეების,უკანასკნელი დღისა და კარგისა თუ ცუდის ბედისწერის რწმენა.
პრაქტიკაში ისლამი ვლინდება ხუთი ბურჯით, რომლებიცაა რწმენის დამოწმება, ლოცვა, მარხვა რამადანის თვეში,მოწყალება და წმინდა ადგილების მოლოცვა.

ისტორია

ისლამამდელი არაბეთი

ისლამამდელ პერიოდს ისლამურ ლიტერატურაში ეწოდება ჯაჰილია (უმეცრება). ამ პერიოდში არაბებს შორის გავრცელებული იყო წარმართობის სხვადასხვა ფორმები – წინაპართა კულტი, ფეტიშიზმი (ხეების, კლდეებისა და ქვების თაყვანისცემა), ტოტემიზმი (ლომის, მგლის, ხარისა და ა.შ. თაყვანისცემა). არაბებს შორის ქურუმთა სასულიერო წოდება არ არსებობდა, ამგვარად რელიგიას ორგანიზებული ფორმა არ ჰქონია, თუმცა იყვნენ წმინდა ადგილების მცველები და მუცლითმეზღაპრეები, რომლებიც საკმაო გავლენით სარგებლობდნენ.
არაბეთის ნახევარკუნძულის ეკონომიკური და რელიგიური ცხოვრების ცენტრი იყო მექა, რომლის ტერიტორია ნაკრძალად ითვლებოდა, სადაც მკვლელობა და შეურაცხყოფა დაუშვებლად მიიჩნეოდა. აქ იყო ქა'აბის შავი ქვა, რომელსაც ყველა არაბული ტომი თაყვანს სცემდა. გადმოცემით, იგი ღმერთმა არაბების საერთო წინაპარს, იბრაჰიმს გამოუგზავნა, რომ მისთვის და მისი ვაჟისთვის, ისმა'ილისთვის მიეთითებინა ადგილი, სადაც უნდა აეგოთ სამლოცველო. მის გარშემო განლაგებული იყო 360 კერპი. მათ მეთაურად ითვლებოდა ომის ღმერთი ჰუბალი. 440 წლისთვის ქა'აბის მცველი ხდება ყურაიშის ტომი, რომელსაც ეკუთვნოდა თავად მუჰამმადიც ﷺ .
ამასთან აღსანიშნავია, რომ არაბეთში ასევე გავრცელებული იყო ერთღმერთიანობა – ჰანიფობა. ჰანიფები ერთ ღმერთს სცემდნენ თაყვანს და თავს მიიჩნევდნენ იბრაჰიმის მემკვიდრეებად.
არაბეთში ასევე გავრცელებული იყო იუდაიზმი და ქრისტიანობაც. იუდეველთა ტომები გაფანტული იყვნენ მთელს ნახევარკუნძულზე, ხოლო ზუ ნუვასმა, რომელიც 517–527 წლებში აკონტროლებდა ნახევარკუნძულის სამხრეთს, სახელმწიფო რელიგიად იუდაიზმი გამოაცხადა და აქტიურ მოქმედებებს ეწეოდა ქრისტიანებისა და ქრისტიანობის წინააღმდეგ რეგიონში.
ქრისტიანობა ძირითადად ბიზანტიელი და ეთიოპელი ვაჭრებისა და მისიონერების საშუალებით ვრცელდებოდა, არსებობდა ეთიოპიელთა სავაჭრო უბნები არაბულ ქალაქებში. ასევე ნესტორიანელი და მონოფიზიტი მისიონერები აქტიურად ქადაგებდნენ მთელ ნახევარკუნძულზე. ქრისტიანული თემის ცენტრად ქალაქი ნაჯრანი იყო მიჩნეული, რომლის მხარეშიც მოსახლეობის უმრავლესობა ქრისტიანი იყო.^[7]

ისლამის პირველი დღეები

ისტორიულად, ისლამი იწყება 610 წელს, როცა მექაში მუჰამმადმა ﷺ დაიწყო ქადაგება. ისლამის მიხედვით, მექის ახლომდებარე მთის, ჰირა'ას გამოქვაბულში, მას გამოეცხადა არსება, რომელმაც მას უბრძანა წაეკითხა, მაგრამ სამჯერ უარი მიიღო. ბოლოს ამ არსებამ წაუკითხა მას შემდეგი სიტყვები:იკითხე, შენი უფლის სახელით, რომელმაც შექმნა, შექმნა ადამიანი სისხლის ლეკერტისაგან, იკითხე! და შენი უფალი უკეთილშობილესია, რომელმაც ასწავლა კალამი, ასწავლა ადამიანს ის, რაც მან არ იცოდა! მუჰამმადს ﷺ შეეშინდა, დაბრუნდა სახლში და ყველაფერი თავის ცოლს, ხადიჯას უამბო. ხადიჯამ დაამშვიდა იგი და დაჰპირდა, რომ ამ ყველაფერს თავის ბიძაშვილს, ვარაყას აცნობებდა, რომელიც ქრისტიანი იყო, სახარება და ბიბლიის ნაწილები გადმოთარგმნილი და ჩაწერილი ჰქონდა არაბულ ენაზე. ვარაყამ, როცა ეს ამბავი მოისმინა, მუჰამმადს ﷺ უთხრა, რომ მასთან გამოცხადებული არსება იყო ანგელოზი ჯიბრაილი, ხოლო თავად მას მძიმე დღეები მოელოდა. თავის მხრივ ვარაყამ აღუთქვა მას მხარდაჭერა, მაგრამ მალევე გარდაიცვალა სიბერის გამო.^[8]
მუჰამმადი იწყებს საიდუმლოდ ქადაგებას. ისლამს იღებენ მისი ცოლი ხადიჯა, მისი ბიძაშვილი 'ალი, მისი მეგობარი აბუ ბაქრი და სხვები. 613 წელს მუჰამმადი ﷺ ღიად ქადაგებას იწყებს და მექელ წარმართთა არისტოკრატია მას დაუძინებელ მტრად ეკიდება. ისლამის მტრობით გამოირჩეოდნენ 'ამრ იბნ ჰიშამი, იგივე აბუ ჯაჰლი და მუჰამმადის ﷺ ბიძა, 'აბდულ–'უზზა იბნ 'აბდულ–მუტტალიბი, იგივე აბუ ლაჰაბი. ისინი ყველა საშუალებით ცდილობდნენ ხალხის დაშინებას, სახალხოდ დასცინოდნენ და შეურაცხყოფნენ მუსლიმებს, ემუქრებოდნენ მათ, ვისზეც ეჭვობდნენ რომ ისლამს მიიღებდა. აბუ ჯაჰლმა მოკლა სუმაია ბინთ ხაიატი, წარმართები აწამებდნენ ბილალს, სუმაიას ვაჟს 'ამმარს და სხვა მუსლიმებს, რომლებსაც გვარის მფარველობის იმედი არ უნდა ჰქონოდათ. 613 წელსვე მუჰამმადმა მუსლიმთა ნაწილს მოუწოდა, გადასახლებულიყვნენ ეთიოპიაში. ეთიოპიის ნეგუსმა მიიღო ისინი, მაგრამ მათ მოჰყვა მექელ წარმართთა დელეგაცია, რომლებმაც მათი დაბრუნება მოითხოვეს. ნეგუსმა გამოჰკითხა მუსლიმები და როცა მოისმინა მათი პასუხი (გადმოცემით, ეს იყო სურა მარიამი), უარი უთხრა მექელებს დაებრუნებინა ისინი.^[9]
616 წელს ისლამი მიიღო 'უმარმა, რომლის მოწოდებითაც მუსლიმებმა დაიწყეს ლოცვა სახალხოდ, ქა'აბასთან. 617 წელს ყურაიშის ტომის მახზუმისა და აბდ შამსის გვარების თაოსნობით, შეიკრიბა დარ ან–ნადვა, ანუ საბჭო, რომელმაც საყოველთაო ბოიკოტი გამოუცხადა მუსლიმებსა და მათ, ვინც უარს იტყოდა მათთან კავშირის შეწყვეტაზე. ამგვარად ჰაშიმის გვარის ის წარმომადგენლები, რომლებსაც ისლამი არ ჰქონდათ მიღებული, მაგრამ ნათესაურ კავშირს ინარჩუნებდნენ მუჰამმადთან ﷺ, ამ ბოიკოტის მსხვერპლი აღმოჩნდნენ. ბოიკოტს ჰაშიმის გვარიდან შეუერთდა მუჰამმადის ﷺ ბიძა აბუ ლაჰაბიც. ბოიკოტმა 2 წელი გასტანა და 619 წელს დასრულდა.
619 წელს გარდაიცვალნენ აბუ ტალიბი და ხადიჯა, მუჰამმადის ﷺ ორი უახლოესი ადამიანი. აბუ ტალიბის გარდაცვალებასთან ერთად მუჰამმადმა დაკარგა თავისი გვარის წინამძღოლის მხარდაჭერა და მფარველობა. იგი გაემგზავრა ტა'იფში, მაგრამ იქაურებმა უთხრეს: თუ შენ ღმერთის გამოგზავნილი ხარ, მეტად ღირსეული ხარ ჩვენთან სასაუბროდ. ხოლო თუ მატყუარა ხარ, მაშინ მეტად უღირსი ხარ ჩვენთან სასაუბროდ! და მონები წაუსიეს რომ ქალაქიდან გაეძევებინათ. ამის შემდეგ იგი ხვდება იასრიბელ (მედინა) მომლოცველებს, რომლებიც ქა'აბის მოსალოცად იყვნენ ჩამოსული მექაში. მედინელებმა მოისმინეს მუჰამმადის ﷺ სიტყვა და იგი თავის ქალაქში მიიწვიეს. მუჰამმადმა ﷺ მათთან ერთად გაგზავნა მუს'აბ იბნ 'უმაირი, რომელსაც მათთვის რელიგია უნდა ესწავლებინა.
მედინელთა შორის ისლამის გავრცელებით შეშფოთებული მექელი წარმართები შეიკრიბნენ და გადაწყვიტეს, მექის შვიდივე გვარის წარმომადგენლები შეკრებილიყვნენ და მოეკლათ მუჰამმადი ﷺ, ამგვარად ჰაშიმის გვარი ვერ შეძლებდა ყველა გვარიდან აეღო სისხლი და იძლებული გახდებოდა, სისხლის საფასურით დაკმაყოფილებულიყო, რასაც მექელი წარმართები სიხარულით გადაიხდიდნენ. მაგრამ მუჰამმადმა ﷺ დატოვა მექა 622 წლის 17 ივნისს ღამით, როცა შეთქმულებს იგი უნდა მოეკლათ, და გაემართა მედინაში.

მედინა

მედინაში ისლამმა სწრაფად მოიკიდა ფეხი. ქალაქის არაბულმა მოსახლეობამ ისლამი მიიღო და შემწენი (არაბ. الأنصار‎‎‎; ალ–ანსარ. მხ. რ. არაბ. نصير‎‎ ნასირ) ეწოდათ, მექიდან გადმოსახლებულებს კი მუჰაჯირები (არაბ. المهاجرين‎‎‎; ალ–მუჰაჯირინ). მედინაში ასევე ცხოვრობდნენ იუდეველთა ტომები, რომლებსაც ზიმმის სტატუსი მიეცათ. მუჰამმადმა ﷺ შეადგინა მედინის კონსტიტუცია (არაბ. دستور المدينة‎‎‎; დუსთურ ალ–მადინა), სადაც დაწვრილებით აღწერა ყველა მხარის (მუჰაჯირების, ანსარისა და ზიმმიების) უფლება–მოვალეობები.^[10]
მექელებმა რამდენიმე ბრძოლა გაუმართეს მუსლიმებს, მათ შორის 627 წელს გამართული თხრილის ბრძოლა მედინასთან, როდესაც მედინელ იუდეველთა ტომი, ბანუ ყურაიზა, წარმართებს მიემხრო და მათი დამარცხების შემდეგ სასტიკად იქნა დასჯილი – მამაკაცები დახოცეს, ქალები კი მონად გაყიდეს. ბანუ ნადირი და ბანუ ყაინუყა'ი, შედარებით ნაკლებად დაისაჯნენ – ისინი გადაასახლეს. საბოლოოდ 628 წელს დაიდო შეთანხმება ჰუდაიბიაში, რომელმაც ზავი დაამყარა მუსლიმებსა და წარმართებს შორის, მაგრამ ერთი წლის შემდეგ ეს ზავი დაირღვა მათი მოკავშირე ტომების მიერ. 629 წელს მუჰამმადმა ﷺ აიღო მექა თითქმის უსისხლოდ. იგი გარდაიცვალა 632 წლის 8 ივნისს.

სახალიფო

მუჰამმადის ﷺ გარდაცვალების შემდეგ მის მოადგილედ, ანუ ხალიფად არჩეული იქნა აბუ ბაქრი. აბუ ბაქრს პირველი შეტაკება მოუხდა რჯულგანდგომილ ტომებთან, რომლებმაც მუჰამმადის ﷺ სიკვდილის შემდეგ უარყვეს აბუ ბაქრისდამი მორჩილება, ან გაჰყვნენ ახალგამოცხადებულ წინასწარმეტყველებს – მუსაილიმას, საჯჯასა და ტულაიჰას. მუსლიმებმა მოახერხეს მათი დამარცხება და სახალიფოს კონტროლის აღდგენა თითქმის მთელ არაბეთის ნახევარკუნძულზე. ამის შემდეგ მუსლიმებმა ერთდროულად შეუტიეს ბიზანტიასა და სპარსეთს, რომელთა დაპყრობა დაასრულა 'უმარმა.
ამავე პერიოდში ისლამი პირველად შემოდის საქართველოს ტერიტორიაზე, სადაც შემოდის მუსლიმების არმია ჰაბიბ იბნ მასლამასა და სურაყა იბნ 'ამრის სარდლობით. ისინი დაცვის სიგელს აფორმებენ ქართლის ქრისტიან ერისმთავართან, ხოლო მოსახლეობაში ისლამის საქადაგებლად წარმოგზავნილია ჯგუფი 'აბდურ–რაჰმან იბნ ჯაზ ას–სულამის თაოსნობით.^[11]
თანდათანობითი გაფართოებით სახალიფოს ხელისუფლების ქვეშ მოექცა ტერიტორიები ესპანეთიდან სინდამდე, რამდენიმეჯერე ალყაში მოექცაკონსტანტინოპოლიც. ამ ტერიტორიებზე აქტიურად ვრცელდებოდა ისლამი და მეტ–ნაკლებად არაბული კულტურაც. თუმცა შიდა დაპირისპირებებმა დაასუსტა სახალიფო. 656 წელს აჯანყებულებმა მოკლეს 'უმარის მემკვიდრე, 'უსმანი. ამავე აჯანყებულებმა მოახდინეს შინაომის პროვოცირება 'ალისა და მუ'ავიას შორის. საბოლოოდ, 661 წელს მათ ასევე მოკლეს 'ალი. ამით დასრულდა სახალიფოს პირველი პერიოდი და დაიწყო ომაიანების დინასტიის მმართველობის პერიოდი.

დინასტიური სახალიფოები

ომაიანთა სახალიფომ გააგრძელა ტერიტორიული ექსპანსია, მაგრამ მალევე ისინი წააწყდნენ სოციო–ეკონომიკურ პრობლემებს – მოსახლეობაში ისლამის გავრცელებასთან ერთად ჯიზიით მიღებული შემოსავალი მცირდებოდა. ამიტომ 700 წელს გამოიცა კანონი, რომლის თანახმადაც გამუსლიმებული ადგილობრივები აგრძელებდნენ ჯიზიის გადახდას და კვლავ მეორეხარისხოვან მოქალაქეებად, მავალიებად რჩებოდნენ. ამან შეაფერხა ისლამის გავრცელების პროცესი დაპყრობილ ხალხებში, ასევე ნოყიერი ნიადაგი შექმნა მათ შორის სექტანტური (ძირითადად, ში'იზმის განშტოებების) სწავლებების გავრცელებისთვის.
ამ კანონს მრავალი წამყვანი მუსლიმი ღვთისმეტყველი დაუპირისპირდა, მათ შორის იმამი აბუ ჰანიფა ნუ'მან იბნ საბითი, რომელსაც მიეწერება ფრაზა:ახალგამუსლიმებული თურქი ისეთივე მუსლიმია, როგორც ჰიჯაზელი არაბი. ამ მიდგომებმა დააჩქარა ომაიანთა კრახი. აბუ მუსლიმ ალ–ხურასანიმ შეკრიბა ომაიანთა მმართველობით უკმაყოფილო სოციალური ფენები, არაარაბი მუსლიმები და წამოიწყო აჯანყება მათ წინააღმდეგ სახალიფოს აღმოსავლეთ ნაწილში, ხორასანში. 750 წელს ეს აჯანყება წარმატებით დასრულდა. ომაიანთა ხალიფა, მარვან II (მურვან ყრუ) გაქცევისას მოკლეს, ხოლო ომაიანთა გვარის გადარჩენილმა წევრმა, 'აბდუ რ–რაჰმან იბნ მუ'ავიამ იბერიის ნახევარკუნძულს შეაფარა თავი.^[12]
'აბბასიანთა მმართველობა თითქმის ხუთასი წლის მანძილზე გაგრძელდა. სწორედ მათი მმართველობის პერიოდს ემთხვევა ისლამური ოქროს ხანა, როდესაც ისლამური სამყარო სამეცნიერო მიღწევების თვალსაზრისით დაწინაურდა. სახელმწიფო აფინანსებდა უცხოენოვანი სამეცნიერო ტრაქტატების თარგმნას, ხელფასს უხდიდა და მფარველობდა სამეცნიერო მოღვაწეებს.^[13] სამეცნიერო მოღვაწეობას ასევე ხელი შეუწყო ქაღალდის გავრცელებამ. 756 წელს 'აბბასიანმა ხალიფა ალ–მანსურმა ტანის დინასტიას 4000 მეომარი გაუგზავნა ან ლუშანის აჯანყების ჩახშობაში დასახმარებლად. ამის შემდეგ ჩინელებსა და სახალიფოს შორის მჭიდრო ურთიერთობები დამყარდა, რამაც განაპირობა ჩინური მიღწევების გავრცელება მუსლიმებს შორის, მათ შორის ქაღალდის. სახალიფოს ტერიტორიაზე ასევე დარჩა მდიდარი კულტურული მემკვიდრეობა ბიზანტიური, ირანული და ინდური კულტურისა. ამ უპირატესობებმა განაპირობა ისლამური ოქროს ხანის დაწყება. ამ პერიოდში მოღვაწეობდნენ ისეთი მეცნიერები, როგორებიცაა იბნ ალ-ჰაისამი, იბნ სინა, ალ–ჯაზარი, იბნ ჰაზმი, იბნ ან–ნაფისი, ალ–ხვარაზმი და სხვები. 859 წელს ფესში გაიხსნა ალ–ყარავიინის უნივერსიტეტი. ბაღდადში არსებობდა დარ ალ–ჰიქმა, რომელსაც უდიდესი ბიბლიოთეკა ჰქონდა.^[14]
'აბბასიანთა პერიოდშივე დასრულდა ისლამში რელიგიურ–სამართლებრივი სკოლების, მაზჰაბების ჩამოყალიბება. ასევე ფილოსოფიური ტრაქტატების გავრცელებამ ჩამოაყალიბა მისტიური მიმდინარეობა – სუფიზმი. სახალიფოს სათავეში 15 წლით (833-848) აღმოჩნდნენ მუ'თაზილიტური შეხედულების მქონე ხალიფები, რომლებმაც ჩამოაყალიბეს ინკვიზიციის მსგავსი საგამოძიებო ორგანო. თუმცა ხალიფა ალ–მუთავაქქილმა გააუქმა ეს ორგანო და მუ'თაზილიტებიც განდევნა თანამდებობებიდან.
'აბბასიანთა სახალიფოს პოლიტიკურ გავლენებს ზღუდავდნენ ჯერ ბუიდთა დინასტია, ხოლო შემდეგ სელჩუკები, რომლებიც მათ მხოლოდ რელიგიურ ხელისუფლებას უტოვებდნენ პოლიტიკური ხელისუფლების ლეგიტიმიზაციის სანაცვლოდ. 1258 წელს მონღოლებმა აიღეს ბაღდადი, მოკლეს 'აბბასიანი ხალიფა ალ–მუსთა'სიმ ბი ლ–ლაჰი (მონღოლური ტრადიციით, სამეფო სისხლის დაქცევა უბედურების ნიშანი იყო, ამიტომ ჰულაგუმ ბრძანა ცოცხალი ხალიფა შეებოჭათ, ხალიჩაში გაეხვიათ და ცხენებით გაეთელათ, ხოლო მეორე გადმოცემით იგი თავის ხაზინაში ჩაკეტეს და შიმშილით მოკვდა^[15]). მონღოლებმა ასევე გაანადგურეს ბაღდადის დარ ალ–ჰიქმა, გადმოცემის თანახმად, ტიგროსში გადაყრილი წიგნების მელანმა მასში წყალი რამდენიმე დღით გააშავა.^[16]
'აბბასიანთა ბაღდადის სახალიფო განადგურდა, ხოლო ხალიფობის პრეტენდენტი, ალ–მუსთანსირ ბი ლ–ლაჰ II, მამლუქებმა შეიფარეს და გამოაცხადეს ხალიფად1261 წელს. იგი მამლუქთა ლაშქართან ერთად გაემართა ბაღდადის დასაბრუნებლად, მაგრამ მონღოლებმა მოკლეს. მის ნაცვლად მამლუქებმა ხალიფად ალ–ჰაქიმი დანიშნეს. ამგვარად 'აბბასიანთა სახალიფომ არსებობა განაგრძო ეგვიპტის მამლუქთა პატრონაჟის ქვეშ 1517 წლამდე, როდესაც ოსმალთა სულთანმა ხალიფის ტიტული ოფიციალურად გადაიბარა.^[17]
ამ პერიოდისთვის ისლამი სუფი დერვიშებისა და ვაჭრების საშუალებით გავრცელდა ისეთ ადგილებშიც, სადაც ისლამური მმართველობა არ ყოფილა, კერძოდსაჰელში, შუა აზიასა და ციმბირის თათრებში, ჩინეთში, ბენგალში, თანამედროვე ინდონეზიის ტერიტორიაზე და ა.შ. ოსმალებმა მიაღწიეს ვენას 1529 წელს, მაგრამ წმინდა ლიგის ძალებმა ისინი უკუაგდეს.
ამავე პერიოდში სეფიანთა დინასტია ირანში ახორციელებს სუნიტების გაში'იტების პოლიტიკას. სუნიტ სწავლულებს მიეცათ არჩევანი დაეტოვებინათ ირანი, მიეღოთ ში'იზმი ან სიკვდილით დაისჯებოდნენ. თავის მხრივ ოსმალებიც ატარებდნენ ში'იტთა საწინააღმდეგო პოლიტიკას. XVIII საუკუნის შუა ხანებიდან არაბეთის ნახევარკუნძულზე იბნ თაიმიასა და იბნ ყაიიმ ალ–ჯავზიიას სწავლებების მიმდევარმა ჰანბალი სწავლულმა, მუჰამმად იბნ 'აბდულ–ვაჰჰაბმა ჩამოაყალიბა სწავლება, რომლის თანახმადაც აუცილებელი იყო ისლამის ფესვებთან დაბრუნება. ეს სწავლება მსოფლიოში ვაჰაბიზმის სახელით გახდა ცნობილი.
ისლამის პოლიტიკური გავლენა მსოფლიოზე მცირდებოდა, რეკონკისტამ დაასრულა იბერიის ნახევარკუნძულზე ქრისტიანული სამეფოების ხელისუფლების დაბრუნება, ნორმანებმა დაიპყრეს სიცილია. ოსმალეთის იმპერია დაკნინების გზას დაადგა, რასაც მისი დამარცხება მოჰყვა პირველ მსოფლიო ომში და 1924წელს სახალიფოს ოფიციალური გაუქმება. დიდ მოგოლთა იმპერია 1857 წელს გააუქმა ბრიტანეთმა და მის ნაცვლად ბრიტანული კოლონიური მმართველობა დაამყარა ინდოეთში. XX საუკუნის დასაწყისისთვის ისლამურ სამყაროში სულ რამდენიმე დამოუკიდებელი სახელმწიფო არსებობდა, მათი უმრავლესობაც ნახევრადკოლონიურ დამოკიდებულებაში იმყოფებოდა ევროპულ ქვეყნებთან.

თანამედროვე პერიოდი

XX საუკუნიდან მუსლიმები ჩნდებიან ახალ ტერიტორიებზე – მრავალი მათგანი კოლონიებიდან მეტროპოლიაში მიემგზავრება, ასევე ისინი ჩნდებიან ამერიკაშიც. კოლონიალიზმის წინააღმდეგ ბრძოლამ ისლამის არნახული პოლიტიზაცია გამოიწვია. ისლამის ანტიკოლონიურ იარაღად ქცევის სათავეებთან იდგნენ იმამი შამილი, ჯამალუდდინ ალ–აფღანი, ჰასან ალ–ბანნა, მუჰამმად 'აბდულლაჰ ალ–ჰასანი, მირზა 'ალი ხანი და სხვები.
ისლამის პოლიტიზაციამ გამოიწვია არამუსლიმი უმცირესობების მდგომარეობის გართულება მუსლიმური უმრავლესობის ქვეყნებში. მუსლიმური ქვეყნები თითქმის მთლიანად დაიცალა იუდეველთა თემებისგან, რომლებიც ისრაელის სახელმწიფოსთან გაიგივდნენ, ხოლო ქრისტიანები ხშირად ხდებოდნენ ბრბოს სამართლის მსხვერპლი მას შემდეგ, რაც ამერიკამ მოახდინა ავღანეთისა და ერაყის ოკუპაცია. თავის მხრივ მუსლიმური უმცირესობები აღმოჩნდნენ მსხვერპლი კამბოჯაში პოლ პოტის რეჟიმისა, სადაც ნახევარ მილიონამდე მუსლიმი მოკლეს. მუსლიმები ინდოეთში თემთაშორისი ძალადობის მსხვერპლი ხდებოდნენ,^[18]2012 წელს ბირმის არაქანის შტატში ბუდისტებმა დაწვეს მუსლიმთა სოფლები, 166 მუსლიმი მოკლეს.^[19] მუსლიმთა უფლებები იზღუდებოდა მუსლიმური უმრავლესობის ქვეყნებშიც. ალბანეთში ენვერ ხოჯას რეჟიმმა აკრძალა ყოველგვარი რელიგიური პრაქტიკა, ხოლო მიუხედავად არჩევნებში გამარჯვებისა, არმია არ აძლევდა საშუალებას ისლამისტურ პარტიებს მიეღოთ ხელისუფლება ტუნისში, თურქეთში, ეგვიპტესა და ალჟირში. მრავალ ქვეყანაში აკრძალული იყოჰიჯაბით სახელმწიფო და საგანმანათლებლო დაწესებულებებში შესვლა. იძულებითი სეკულარიზაციის პოლიტიკას კვლავ ისლამის უკიდურესი პოლიტიზაცია მოჰყვა, იდეოლოგიურად ამას საფუძველი ჩაუყარეს საიდ ყუტბმა, რაშიდ ალ–ღანუშიმ, მარვან ალ–ჰადიდმა, 'აბდულლაჰ 'აზზამმა და სხვებმა. ამ იდეოლოგიის გავრცელებას მმართველობებმა წნეხის გაძლიერებით უპასუხეს, რასაც მოჰყვა შეიარაღებული ამბოხებები, სამოქალაქო ომები, რომლებიც მოგვიანებით გლობალურ გასამხედროებულ ორგანიზაციებსა და ტერორიზმში გადაიზარდა.

მიმდინარეობები

სუნიტები

სუნნისა და მუსლიმთა ერთობის მიმდევარნი (არაბ. أهل السنة والجماعة‎‎; აჰლ ას–სუნნა ვა ლ–ჯამა'ა) დღევანდელი მუსლიმების აბსოლუტურ უმრავლესობას წარმოადგენენ. სუნიტთა მრწამსის მიხედვით, ისლამი ეფუძნება ყურანსა და ჰადისს, ანუ გადმოცემებს მუჰამმადის ﷺ ამა თუ იმ ქმედების მიმართ დამოკიდებულების შესახებ. ამგვარი გადმოცემები ჩაწერილია კრებულებში, რომელთაგან გამოარჩევენ ექვსს – საჰიჰ ალ–ბუხარი, საჰიჰ მუსლიმი, სუნან იბნ მაჯა, სუნან ან–ნასა'ი, ჯამი' ათ–თირმიზი, სუნან აბუ დავუდ.
სუნიტები იყოფიან მაზჰაბებად, ანუ რელიგიურ–სამართლებრივ სკოლებად, რომელთა შორის განსხვავებებია . ისინი ცნობენ ერთმანეთის ლეგიტიმურობას და განსხვავებულ საკითხებს იხთილაფი ეწოდება. მაზჰაბების რიცხვი ცხრაა, რომელთაგან დღეს გამოიყენება ხუთი – ჰანაფი, მალიქი, შაფი'ი, ჰანბალი და ზაჰირი. ხოლო ოთხი მაზჰაბი – ავზა'ი, ლაისი, ჯარირი და სავრი დღეს აღარ გამოიყენება.

სალაფიტები

სალაფიტები (არაბ. السلفية‎‎; ას–სალაფიია), იგივე ვაჰაბიტები (არაბ. الوهابية‎‎; ალ–ვაჰჰაბიია), ან აჰლუ ლ–ჰადისი (არაბ. أهل الحديث‎‎; ჰადისების მიმდევრები) წარმოადგენენ სუნიტური ისლამის ულტრაკონსერვატიულ განხრას, რომელთა იდეაფიქსი არის ისლამის საწყისებთან დაბრუნება. ისინი ეწინააღმდეგებიან ყოველგვარ რელიგიურ სიახლეებს, ასევე ადგილობრივ 'ადათებსა და ტრადიციებს, რომლებიც წინააღმდეგობაში მოდიან ისლამთან. ისინი გამოირჩევიან ისლამური ტექსტების ფილოსოფიური გააზრების უარყოფითა და მათი მნიშვნელობის პირდაპირი მიღებით.

ში'იტები

შიიტები (არაბ. شيعة علي‎‎; ში'ათ 'ალი, ალის პარტია) სიდიდით მეორე განშტოებაა. ისინი მრავალ სექტას წარმოადგენენ, რომელთა ძირითადი შეხედულებებიც განსხვავდება. მაგალითად იემენელი ში'იტები, იგივე ზაიდიტები, ჰანაფი სუნიტებისგან მხოლოდ იმით განირჩევიან, რომ ცნობენ იმამთა მემკვიდრეობით ხელისუფლებას, ხოლო ში'იტი–იმამიტები იმამებს მიაწერენ ყოვლისმცოდნეობისა და ყოვლისშემძლეობის თვისებებს. ში'იტთა შორის სამი ძირითადი შტო გამოიყოფა – იმამიტები, ზაიდიტები და ისმა'ილიტები.

სუფი

სუფიზმი (არაბ. التصوف‎‎; ათ–თასავვუფ) მისტიკური მიმდინარეობაა ისლამში. მისი მიმდევრები გაწევრიანებული არიან ორდენებში, ანუ ტარიყათებში, რომლებსაც საკუთარი წესდება აქვთ. სუფიები სუნიტური ისლამის რომელიმე მაზჰაბს აკუთვნებენ თავს, მაგრამ ისლამის საფუძვლად მიიჩნევენ საიდუმლო ცოდნას, რომელიც გააჩნია უსტაზს (შეიხს, მურშიდს), რომელიც უმრავლესობისთვის უცნობია. ამიტომ მთავარია სწორედ უსტაზის მითითებებისადმი უსიტყვო მორჩილება და არა ისლამური ტექსტებით ხელმძღვანელობა.

ხარიჯიტები

ხარიჯიტები (არაბ. خوارج‎‎; ხავაარიჯ, განდგომილნი) არიან მუსლიმები, რომლებიც უკმაყოფილო იყვნენ ხალიფების მმართველობითა და განუდგნენ მათ. მათი პირველი ჯგუფი 'უსმანის მკვლელობის დროს ჩამოყალიბდა, ხოლო მოგვიანებით 4000 მათგანი გამოეყო 'ალის არმიას, როცა იგი მუ'ავიასთან მოლაპარაკებაზე წავიდა. ხარიჯიტები გამოირჩეოდნენ თავისი ექსტრემისტული შეხედულებებით, ცოდვილ მუსლიმებსა და ასევე მათ, ვინც მათ აზრებს არ იზიარებდა, ურწმუნოებად მიიჩნევდნენ და ხოცავდნენ. მათგან მხოლოდ ერთმა ზომიერმა შტომ, იბადიტებმა (არაბ. الاباضية‎‎; ალ–იბადია) მოაღწიეს ჩვენს დრომდე, რომლებიც ძირითადად ომანში სახლობენ. არის მათი მცირე თემები ალჟირში, ტანზანიასა და ლიბიაში.

აჰმადია

აჰმადია (არაბ. الأحمدية‎‎; ალ–აჰმადიია. ან ინგლ. القاديانية; ალ–ყადიანიია) არის მირზა ღულამ აჰმადის მიმდევართა ჯგუფი. ამ ჯგუფის სწავლებით, მირზა ღულამ აჰმადი არის მესია და მაჰდი. ეს ჯგუფი მუსლიმთა უმრავლესობის მიერ მკრეხელებად განიხილება და ხშირად სასტიკადაც უსწორდებიან მის მიმდევრებს.

ყურანისტები

ყურანისტები (არაბ. قرآنيون‎‎; ყურ'ანიუნ) არიან მუსლიმები, რომლებიც უარყოფენ ჰადისებსა და სუნნას. ისინი ისლამის ლიბერალური, მოდერნისტული ინტერპრეტაციის მომხრეები არიან. ყურანისტებიც მუსლიმთა უმრავლესობას მკრეხელებად მიაჩნია.

ისლამის ერი

ისლამის ერი (ინგლ. Nation of Islam) აფროამერიკული სინკრეტული სწავლებაა, რომელსაც საფუძველი ჩაუყარეს უოლეს ფარდ მუჰამმადმა და ელაიჯა მუჰამმადმა. ამ სექტის სწავლებით, სამყარო შექმნეს შავკანიანმა მეცნიერებმა, რომლებმაც ასევე ჩამოავლინეს ბიბლია და ყურანი. თეთრი ადამიანი წარუმატებელი ექსპერიმენტის შედეგი იყო. ისლამის ერის სექტას ეკუთვნოდა მალკოლმ იქსიც, რომელმაც 1964 წელს უარყო იგი და ამის მიზეზად იგი ყოფილმა თანამორწმუნეებმა მოკლეს. 1975 წელს ელაიჯა მუჰამმადის სიკვდილის შემდეგ, ორგანიზაციის ლიდერობა ერთ–ერთმა ვაჟმა, ვარის დინ მუჰამმადმა გადაიბარა. მან შეცვალა ორგანიზაციის სწავლება სუნიტური ისლამის თანახმად. 1981 წელს ლუის ფარახანმა აღადგინა ორგანიზაცია ამ სახელწოდებითა და ძველი სწავლებით, რომელსაც მიემხრნენ ისლამის ერის აღმსარებელთა ნაწილი.

ქრისტიანობა

ქრისტიანობა — ქრისტეს მოძღვრება, სამთაგან ერთ-ერთი მსოფლიო რელიგია ბუდიზმთან დაისლამთან ერთად. მას სამი ძირითადი მიმართულება აქვს: კათოლიციზმი, პროტესტანტიზმი დამართლმადიდებლობა. საერთო ნიშანი, რომელიც აერთიანებს ქრისტიანობის სხვადასხვა დენომინაციებს, არის რწმენა იესო ქრისტესადმი, როგორც ღმერთკაცის, მსოფლიოს მხსნელის, სამების მეორე პირის განმასახიერებლისადმი. ქრისტიანული სწავლების მთავარი წყაროა ქრისტიანებისთვის წმინდა წიგნი —ბიბლია, განსაკუთრებით მისი მეორე ნაწილი — ახალი აღთქმა. ქრისტიანობა ისლამთან და იუდაიზმთანერთად მიეკუთვნება ე.წ. „აბრაამისეულ რელიგიებს“.

ქრისტიანობის წარმოშობა

ქრისტიანობა წარმოიშვა იუდაიზმის წიაღში ახ.წ. I საუკუნეში რომის იმპერიის აღმოსავლეთ ნაწილში -პალესტინაში. ახალი მოძღვრება ბერძნული და ლათინური ენების წყალობით იოლად ვრცელდებოდა უზარმაზარ რომის იმპერიაში. გადმოცემის თანახმად, თომა ქადაგებდა ინდოეთში და სპარსეთში, ანდრია– კავკასიასა და ბალკანეთში, მარკოზი – ეგვიპტეში. ქრისტიანული გადმოცემის თანახმად პირველ ქრისტიანეთა ხვედრი მძიმე იყო, მათ დევნიდნენ, დასცინოდნენ, სხვადასხვა ბრალდებებს უყენებდნენ. პეტრე და პავლე 64 წელს აწამეს რომში, მოციქულთაგან უკანასკნელი გარდაიცვალა იოანე. მოციქულები შეცვალეს ეკლესიის მამებმა. ქრისტიანული გადმოცემების თანახმად მათაც დევნიდნენ, აწამებდნენ, კლავდნენ. ქრისტიანობას მალე გამოუჩნდნენ დამცველები თვით რომის იმპერიაში. იმპერატორმა კონსტანტინემ ცნობილი „სასწაულის“ შემდეგ იწამა და ნება დართო ღვთისმსახურებისა. ასე თანდათან იკვალავდა გზას ახალი ჰუმანური მოძღვრება.

ეკლესიის მოწყობა და იერარქია

IV საუკუნეში სახელმწიფო სარწმუნოებად გამოცხადებულმა ქრისტიანულმა ეკლესიამ თავისი მოწყობა რომის იმპერიის ადმინისტრაციულ დაყოფას შეუსაბამა. რომის იმპერია იყოფოდა დაახლოებით 100 პროვინციად, ყოველი პროვინცია - რამდენიმე საქალაქო ოლქად. ქრისტიანულმა ეკლესიამ ამ ოლქებში სამრევლოები მოაწყო, რომლებსაც მღვდლები უძღვებოდნენ. ისინი ექვემდებარებოდნენ სამოქალაქო ოლქის ეპისკოპოსს, ხოლო საქალაქო ოლქების ეპისკოპოსები - პროვინციის არქიეპისკოპოსს (მთავარ ეპისკოპოსს). არქიეპისკოპოსებზე უფრო მაღლა იდგნენპატრიარქები. საპატრიარქო იყო ხუთი: რომის, ალექსანდრიის, ანტიოქიის, კონსტანტინოპოლისა და იერუსალიმის. მიჩნეული იყო, რომ საპატრიარქოები იესო ქრისტეს მოციქულებმა დააარსეს. ქრისტიანული ეკლესიის ერთიანობას განასახიარებდნენ მსოფლიო საეკლესიო კრებები.

IV საუკუნის ბოლოს, რომის იმპერიის ორად გაყოფის შედეგად, დასავლეთ რომის იმპერიაში მოექცა რომის საპატრიარქო, ხოლო დანარჩენი ოთხი კი აღმოსავლეთ რომის იმპერიაში.

მონასტერი და ბერ-მონაზვნები

სამღვდელოების განსაკუთრებულ ჯგუფს შეადგენენ ბერ-მონაზვნები, რომლებიც განკერძოებით ცხოვრობენ მონასტრებში. ქრისტიანული ბერ-მონაზვნობა III საუკუნეში ეგვიპტეში წარმოიშვა. ბერ-მონაზვნობის დამაარსებლად ითვლება წმინდა ანტონი. გადმოცემით, წმინდა ანტონს გამოეცხადა ანგელოზი, რომელიც შენაცვლებით ლოცულობდა და მუშაობდა. ანგელოზმა უთხრა ანტონს, რომ თუ ისიც მისნაირად მოიქცეოდა, ცხონებას მოიპოვებდა. ქრისტიანები, რომლებსაც გაგონილი ჰქონდათ ანტონის შესახებ, მის გვერდით სახლდებოდნენ და ქმნიდნენ ახალ ქრისტიანულ ბერ-მონაზვნურ თემს - მონასტერს.

საქართველოში პირველი მონასტრები ვახტანგ გორგასალმა დააარსა V საუკუნის მეორე ნახევარში. სამონასტრო მოღვაწეობამ განსაკუთრებით ფართო ხასიათი მიიღო VI საუკუნეში, ასურელ მამათა მოსვლის შემდეგ.

დასავლეთში ბერ-მონაზვნობის დამაარსებლად ითვლება წმინდა ბენედიქტე, რომელიც VI საუკუნის პირველ ნახევარში ცხოვრობდა. მან შექმნა პირველი სამონასტრო წესდება. დასავლეთში დიდ მონასტრებს სააბატოებს უწოდებენ, ხოლო მათ წინამძღვრებს - აბატებს. როგორც აღმოსავლეთის, ისე დასავლეთის მონასტრებს თავისი მეურნეობა აქვთ. მონასტრებში ხდებოდა ხელნაწერების გადაწერა, ბევრ მონასტერთან არსებობდა სკოლა. ზოგ მონასტერში ეწეოდნენ მეცნიერულ-თეოლოგიურ მოღვაწეობას.

რომის პაპების აღზევება

თავდაპირველად ხუთივე პატრიარქის უფლება-მოვალეობები თანაბარი იყო და რომის პაპს არავითარი უპირატესობა არ გააჩნდა სხვა დანარცენ პატრიარქებთან შედარებით. რაც შეეხება სიტყვა "პაპს", ამ სახელს ყველა პატრიარქს უწოდებდნენ მამის, მოძღვრის გაგებით. შემდგომი ეს ტერმინი კონკრეტულად რომის პაპს დაუმკვიდრდა. რომის პაპების მიერ განსაკუთრებული მდგომარეობის მოპოვება ორმა გარემოებამ გამოიწვია. ყოფილი დასავლეთ რომის იმპერიის ტერიტორიაზე რომის პაპებს მეტოქეები არ ჰყავდათ და ისინი ერთადერთი პატრიარქები იყვნენ. ამასთანავე, 476 წელს დასავლეთ რომის იმპერიაში მოისპო საიმპერატორო ხელისუფლება, რომელსაც შეეძლო მნიშვნელოვნად შეეზღუდა რომის პატრიარქების ძალაუფლება. 755 წელს, ფრანკთა მეფის პიპინ მოკლესმიერ რომის პაპის ოლქის შექმნამ, რომის პაპები, რომლებიც დასავლეთ ევროპის უმაღლესი სასულიერო პირები იყვნენ, საერო ხელისუფლებითაც აღჭურვა.

ქრისტიანული სამყაროს გაყოფა

რომის პაპები მიისწრაფვოდნენ აღმოსავლეთ ქრისტიანული ეკლესიის დაქვემდებარებისკენ და აღვივებდნენ პაექრობას კონსტანტინოპოლის პატრიარქებთან საღვთისმეყველო საკითხების ირგვლივ. 1054 წელს, რომის პაპმა კონსტანტინოპოლში გააგზავნა თავისი ელჩები - ლეგატები. ლეგატებმა წმინდა სოფიას ტაძრის საკურთხეველზე დადეს ბერძნული ეკლესიის წყევლა-კრულვის შემცველი სიგელი. ბერძნულმა სამღვდელოებამ დაწვა წერილი და თავის მხრივ წყევლა-კრულვა შეუთვალა რომის პაპს. ამის გამო, 1054 წელს, დასავლური და აღმოსავლური ქრისტიანული ეკლესია საბოლოოდ გაიყო. აღმოსავლურ ეკლესიასმართლმადიდებლური ეწოდა, ხოლო დასავლურს - კათოლიკური

კათოლიკური ეკლესია ამჟმადაც ცენტრალიზებულია და ექვემდებარება რომის პაპს, ხოლო მართლმადიდებლური - დეცენტრალიზებული ავტოკეფალიურ ეკლესიებად. კათოლიკურ ეკლესიაში მღვდელმსახურება მხოლოდ ლათინურ ენაზე სრულდებოდა 1960-იანი წლების რეფორმებამდე (ვატიკანის II კრება) , მართლმადიდებლურ ეკლესიებში კი - ეროვნულ ენებზე.

თანამედროვე ქრისტიანობა

ქრისტიანობა შედგება სამი ძირითადი მიმდინარეობისგან: კათოლიციზმი, პროტესტანტიზმი და მართლმადიდებლობა.

ქრისტიანული სწავლება

ქრისტიანული სწავლება მოიცავს სწავლებას ღმერთის, იესო ქრისტეს, სულიწმინდის, სულის ცხონების, ეკლესიის არსის და სამყაროს აღსასრულის შესახებ და გარკვეულწილად ეფუძნება ძველი აღთქმის ათ მცნებას:

• 1. მე ვარ უფალი ღმერთი შენი, და არა იყვნენ შენდა ღმერთნი უცხონი, ჩემსა გარეშე.
• 2. არა ჰქმნე თავისა შენისა კერპი, არცა ყოვლადვე მსგავსი, რაოდენი არს ცათა შინა ზე, და რაოდენი არს ქვეყანასა ზედა ქვე, და რაოდენი არს წყალთა შინა ქვეშე ქვეყანისა: არა თაყვანი-სცე მათ, არცა მსახურებდე მათ.
• 3. არა მოიღო სახელი უფლისა ღვთისა შენისა ამაოსა ზედა.
• 4. მოიხსენე დღე იგი შაბათი და წმიდა-ჰყავ იგი: ექვს დღე იქმოდე, და ჰქმნე მათ შინა ყოველივე საქმე შენი, ხოლო დღე იგი მეშვიდე შაბათი არს უფლისა ღვთისა შენისა.
• 5. პატივ-ეც მამასა შენსა და დედასა შენსა, რათა კეთილი გეყოს შენ და დღეგრძელ იყო ქვეყანასა ზედა.
• 6. არა კაც-ჰკლა.
• 7. არ იმრუშო.
• 8. არ იპარო.
• 9. არა ცილი-სწამო მოყვასსა შენსა წამებითა ცრუითა.
• 10. არა გული გითქმიდეს ცოლისათვის მოყვასისა შენისა, არა გული გითქმიდეს სახლისათვის მოყვასისა შენისა, არცა ყანისა მისისა, არცა კარაულისა მისისა, არცა ყოვლისა საცხოვარისა მისისა, არცა ყოვლისა მისთვის, რაიცა იყვეს მოყვასისა შენისა.

ქრისტეს მთაზე ქადაგება იესოს მოძღვრების ბირთვს წარმოადგენს. მამა ღმერთის ათ მცნებასთან ერთად ქრისტეს სწავლება ქრისტიანთათვის წმინდათა-წმინდაა. სულიწმინდის შთაგონებით მას სრულყოფილად მათე მოციქული გადმოგვცემს წმინდა წერილში: მათე 5,1-48, მათე 6,1-34, მათე 7,1-29.

ქრისტიანობა საქართველოში

XI საუკუნიდან საქართველოს მართლმდიდებელი ეკლესიის უმაღლესი მესაჭე კათალიკოს-პატრიარქის ტიტულს ატარებდა და რიგით მეექვსე იყო მსოფლიო პატრიარქთა შორის. 1054 წლის საეკლესიო განხეთქილების შემდეგ კი მართლმადიდებლურ სამყაროში დარჩენილმა საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქმა მეხუთე ადგილზე გადმოინაცვლა ალექსანდრიის, ანტიოქიის, კონსტანტინოპოლისა და იერუსალიმის პატრიარქებს შორის.საქართველოს ქრისტიანული ეკლესია შეიქმნა ქართლში ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებისთანავე - დაახლოებით 326 წელს. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია იერარქიულად საბერძნეთის ეკლესიას ექვემდებარებოდა. V საუკუნეში ვახტანგ გორგასალმა მცხეთის საეპისკოპოსო შეცვალა ქართლის საკათალიკოსოთი და კათალიკოსი ანტიოქიის პატრიარქისგან დამოუკიდებელი გახადა. ამგვარად, ვახტანგ გორგასალმა ქართლის ეკლესიასავტოკეფალია მოუპოვა. დაახლოებით IX - X საუკუნეებში დასავლეთ საქართველოს ეკლესია - აფხაზეთის საკათალიკოსო გამოვიდა კონსტანტინოპოლის პატრიარქის დაქვემდებარებიდან და ქართლის საკათალიკოსოს დაექვემდებარა.

ივანე ჯავახიშვილის აზრით, ქრისტიანობის ისტორია საქართველოში III საუკუნის დამდეგიდან იწყება, ხოლო ოფიციალურ თარიღად ცნობილი 326 წელი სარწმუნოების ოფიციალურად გამოცხადებას ეხება, რაც ყველა ქვეყანაში უფრო გვიან ხდებოდა. ქრისტიანობის გავრცელებას საქართველოში მოციქულ ანდრია პირველწოდებულს და სიმონ კანანელს მიაწერენ.

კათოლიკური ეკლესია საქართველოში მოღვაწეობს ჯერ კიდევ შუა საუკუნეებიდან, ხოლო პირველი პროტესტანტული ეკლესიები დაარსდა მე-19 საუკუნეში.